DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/16 Disyembre) — Naningil na ang kinaiyahan,” komento ni Melot mahitungod sa paglampurnas sa Bagyong Pablo sa New Bataan, Compostela Valley. Wala pa gani mabalita nga grabe sab diay ang kadaot nga nahimo sa bagyo sa Davao Oriental ug ubang dapit sa Compostela Valley.
Alang sa uban, ang bagyo nga miigo sa habagatang bahin sa Mindanaw klarong signos sa giingong climate change. Talagsaon ra man maigo ang Mindanaw sa bagyo, apan karon, nagsagunson na. Niadtong miaging Disyembre lang, mihapak ang ngilngig nga Bagyong Sendong nga mikalas og kapin 1,200 ka kinabuhi sa Cagayan de Oro City ug Iligan City. Unya karon, ang super typhoon nga Bagyong Pablo (international code name Typhoon Bopha) na sab ang mihugpa sa Mindanaw. Sa pagsulat niini, kapin 900 na ang kompirmadong patay, apan lagmit motaas pa ni.
Sumala sa mga eksperto, ang Bagyong Pablo uska Kategoryang 5 nga super typhoon, kapareho sa mga urakan kun hurricane didtos Amerika. Sa wala pa motugpa sa yuta, ang dagan sa hangin niini mohapak gikan sa 140 knots (259 kilometro matag oras) ug mohaguros kutob 170 knots (314 kilometro kada oras).
Dugang pa, nagdala kinig ulan nga mahulog og 2 ka pulgada (50mm) kada oras hangtod sa 80mm kada oras, ilabi na dapit sa mata sa bagyo. Ikomparar ni sa ulan ni Sendong nga 50mm kada oras (~2 pulgada) ug kang Ondoy nga mibubo og 56.83mm matag oras sa Metro Manila niadtong 2009.
Sumala pa ni Francis nga taga Cateel, miabot ang hangin sa bagyo sa alas 12 sa gabii. Nag-anam kini kakusog hangtod sa alas tres sa
kaadlawon dihang nagsugod na pagpanglangkat ang mga atop sa mga balay.
“Morag Saddam ang tingog sa bagyo,” ni Francis. Ang Saddam maoy tawag nila sa tingog sa logging truck nga nagkarga og mga troso. Ingon niana kakusog ang tingog sa bagyo.
Sulod sa tulo ka oras gikuso-kuso sa bagyo ang Cateel. Nangalangkat ang mga atop, nangabuak ang mga bildo, nangalagpot ang mga bungbong, nangapiko ang mga bakal, nangahugno ang mga balay. Hagsa ang gym diin namakwit ang daghang tawo. Tumba ang mga lubi, o kaha gilarot ang mga dahon. Gipadpad ang mga palay. Gilabnot ang mga dagkong kahoy – bisag ang mga karaang narra ug tugas nga gitanom sa Diyos. Naupaw ang mga bungtod sa Cateel. Naay mga tawong madat-ogan og lubi o kaha maigo sa naglupad nga mga sin.
“Sugod sa sero ang mga tawo sa Cateel. Tanan sila,” matod pa ni Francis.
Nagpadayon ang Bagyong Pablo sa Compostela Valley diin kini gipugngan sa kabukiran sa Diwata Mountain Range.
“Apan igo lang miluko ang bagyo. Morag nahimong buhawi,” matod pang Doc Nato.
Sa pagluko sa bagyo, giyabo niini ang tone-toneladang tubig sa kabukiran. Kay wala nay mga kahoy, wala nay mosuyop o mohawid sa tubig. Mibul-og kini. Tayming sab nga nianang higayona, namakwit ang gatosan ka tawo sa Andap, New Bataan, inabagan sa Philippine Army. Tayming sab nga didto miagi ang bul-og sa tubig dala ang mga lapok, bato, ug troso. Gibanlas sila tanan, ug daghan kanila ang wala na igkita.
Padayon ang bul-og sa tubig ngadto sa patag nga poblacion sa New Bataan. Tayming sab nga moderetso kini sa gym diin namakwit ang mga tawo. Daghan na sab ang nangamatay.
Nangahapla ang tanang saging sa New Bataan, Compostela, ug Montevista. Walay makitang bisan usa nga nagtindog.
Mga pipila pa ka adlaw usa nasayran nga grabe sab diay ang nahiagoman sa Pagsabangan, Monkayo, Trento. Ang Boston didto sa Davao Oriental nawala sa mapa, sulti pa ni Teresa. Kapin semana na, apan wala pa makontak ni Jopriz ang iyang amahan sa Baganga. Maayo pod kuno pagkadabo-dabo sa bagyo ang Caraga, matod pang Norma.
Libu-libo sa mga biktima sa bagyo walay makaon, walay mainom, walay sinina, walay masilongan.
Makahinumdom ko sa sulti sa akong mader nga si Peryang (SLN) nga taga Negros, kon maigo kuno silag bagyo, ang ilang lubi maulian lang sulod sa duha ka tuig. Diha pa sila makakopras pag-usab.
Ang gisaligan sa Davao Oriental mao ang lubi ug palay. Sulod sa duha ka tuig, walay panginabuhian ang mga tawo sa Boston, Cateel, Bangaga, ug Caraga.
Daghang sugilanon sa bagyo, daghang pagtulon-an.
Makat-on pod kaha ta?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)