DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Mayo 11) – Niadtong Hunyo 6, 1906, gi-asasineyt ang Amerkanong politico-military governor sa Distrito sa Dabaw nga si Lt. Edward C. Bolton sa Barangay Lacaron, lungsod sa Malita, Davao del Sur. Ang nagbuno kaniya mao si Mangulayon, ang puli pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga nakabase sa Malalag, Davao del Sur. Niining panahona, ang Dabaw usa pa ka distrito sa Moro Province, nga naglakip sa Sulu, Cotabato, Lanao, Dabaw, ug Zamboanga – ang kapital sa Moro Province. Mag-unom pa ka tuig ang pagdumala sa mga Kano sa Pilipinas sukad nila nailog ang nasod gikan sa mga kolonyalistang Katsila sa 1899 ug padayon pa sila sa ilang “pacification campaign” aron hiposon ang mga gerilyang Pinoy nga wala pa mosurender.
Sa Dabaw, walay organisadong pundok ang misukol sa pag-abot sa mga Kano, ug ang distrito nakadani og mga Amerkanong setler tungod sa katabunok sa kayutaan nga maayo alang sa abaka, lubi, ug ubang produktong agrikultural. Bisag wala pa sila ma-discharge, ang mga sundalong Kano nag-isig-angkonay nag mga kayutaan sa palibot sa Davao Gulf, gikan sa Davao del Sur hangtod sa Davao Oriental. Hasta ang mga sibilyan nga magtutudlong Kano, ang mga Thomasites, apil niining kalihokan sa pagpangangkon og kayutaan aron himoong plantasyon.
Ang dinagkong pagpangilog og kayutaan sa mga Amerkano nakaukay sa mga Lumadnong mulupyo sa Dabaw. Wala lamang giilog ang ilang kayutaan, gipugos pa gyod silag patrabaho sa mga plantasyon. Wala may laing tawo diris Dabaw kondili ang mga Lumad. Maihap lang ang mga Bisaya ug taga Luzon. Unya ang mga Lumad dili man anad sa inadlaw nga panarbaho. Nganong maghago man sila sa plantasyon nga daghan may makaon sa lasang? Daghang usa, baboy ihalas, langgam. Klase-klase sab nga mga tanom ug prutas ang ilang makuha nga libre. Sa dagat ug kasapaan, daghang isda. Ang gamayng kaingin paigo na man sa ilang panginahanglan.
Kon walay leborer, walay plantasyon. Sa kadesperado sa mga asyendero sa Dabaw, napugos silag import og mga trabahanteng Hapon sugod sa 1903. Apan kulang lang gihapon ang suplay sa leborer, ug walay laing paagi ang mga asyedero kondili pugson ang mga Lumad. Gironda sila ug gipapuyo sa mga plantasyon. Sumala sa mga katigulangang Lumad, klase-klaseng pang-abuso ang ilang nahiagoman sa kamot sa mga tag-iya sa plantasyon kinsa nag-astar hari sa kabukiran. Naay mga Lumad nga dili bayran, makatilaw og latigo, ug mapreso sa mga tangkal sa hayop.
Dayag na lang, ang mga pang-abuso nakamugnag pagsukol sa han-ay sa mga Lumad. Sa ulahing mga bulan sa 1905 miugong na ang mga hulungihong nga mo-alsa ang mga Lumad. Kining mga hulungihong nakaabot sa kasayoran sa mga Amerkanong asyendero ug sa awtoridad. Kon buot hunahunaon, lisod kaayo mahitabo ang pag-alsa sa mga Lumad kay kini sila nagkatibuagsa ug nag-away-away sa ilang kaugalingon. Pero naneguro ang mga Kano. Si Bolton, ang gobernador sa Davao, maoy nangulo sa imbestigasyon. Nianang Mayo 1906 siya ang miunay og adto sa Lupon aron susihon ang misteryosong sayaw nga gipasiugdahan kuno sa datu sa Lupon, si Datu Tomaros. Basig subersibo ang sayaw? Sikat kaayo ning sayawa ug mikaylap sa tibuok Golpo sa Dabaw. Ilaw gidakop si Datu Tomaros ug gidala sa Dabaw.
Sunod nga giadto ni Bolton mao ang Malalag, diin kinakusgan ang mga mulo sa mga Lumad. Si Bolton mismo usa sa mga asyendero dinhing dapita. Wala siyay kaubang army kay nagsalig siya nga “higala” niya ang tanan. Tumong niya ang paghusay sa problema tali sa mga trabahanteng Lumad ug mga asyenderong Kano. Sa Hunyo 4, mihapit siya sa balay sa pangulo sa Tagakaolo Tribal Ward nga si Datu Balawag sa Sulop, ug sa Hunyo 5, sa balay ni Mangulayon sa Dool, karon sakop sa Santa Maria. Nianang pagka ugma, Hunyo 6, nag-uban sila si Bolton, Benjamin Christian (usa ka planter nga Kano), ug si Mangulayon padulong sa Malita. Nianang pagka hapon, nakit-an ang mga patayng lawas nila Bolton ug Christian sa baybayon sa Lacaron, Malita.
Walay laing gidudahan sa nagpatay kanila kondili si Mangulayon. Sumala sa taho sa mga Amerkano, miingon kuno si Mangulayon sa uska mananagat didtong dapita: “Karon, gibati nako nga tawo na usab ako. Gipatay nako tong duha ka Amerkano…”
Sa ilang imbestigasyon, duha ka anggulo ang gitan-aw sa mga Kano kon nganong nangahas pagpatay si Mangulayon kang Bolton. Una, nagselos siya kay dili siya ang gitudlong pangulo sa tribal ward; ikaduha, nasuko siya sa mga pang-abusong gihimo sa mga asyenderong Kano sa mga Lumad sa Dabaw. Giila pod sa mga Kano nga adunay halangdong motibo si Mangulayon, ang pagpanalipod sa iyang katawhan nga gidaog-daog sa mga asyenderong Amerkano.
Unta kadtong pagpatay kang Bolton usa ka sinyas alang sa pagsugod sa pag-alsa sa mga kalumaran sa Dabaw. Daan na diayng nagsabot-sabot ang nagkalain-laing tribu, ug naa nay naasayn kinsay mosulong batok si kinsang Kano sa unsang lugar. Sa Kibulan (karon Santa Maria) giransak ang tindahan ni Alex McCullough. Apan nangatras ang uban ug wala mokaylap ang gikudlitan ni Mangulayon. Bisan pa, aduna gihapoy katag-katag nga pagsukol ang mga Lumad gikan sa Davao del Sur hangtod Davao Oriental. Pero, wala gyod silay dag-anan batok sa mas disiplinadong mga sundalong Amerkano nga nagkupot og mas abanteng armas.
Sa Dabaw del Sur, milusad og ngilngig nga panimalos ang mga Amerkano aron puohon dayon ang nagsugod nga pag-alsa sa mga Lumad. Ang mga tigulang nga Lumad karon dili magkauyon kon unsa ang gilapdon sa erya nga naigo sa panimalos sa mga Amerkano. Gikan ba sa Digos hangtod Malita, o didto lang dapit sa Malalag (nga maoy mother town sa daghang lungod karon sa Davao del Sur.) Apan nagkahiusa sila nga naghuwes de kutsilyo ang mga Kano sulod sa pipila ka bulan sa 1906.
“Sa kabukiran sa Santa Maria, ilang gimasaker ang tanang netibo. Wala silay pili. Ke Kaulo, Blaan, Manobo, iro o iring. Basta makit-an ka, kay mao nay ilang panimalos sa pagka patay ni Bolton,” matod pa ni Galileo L. Tagawa, taga Basiawan, Malita.
Dugang ni Amando Sawan, taga Kamandag, Malalag, “Babaye, tigulang, ug bata, kutob sa makit-an, ilang pamatyon.”
Ang mga sundalong Amerkano nga responsable sa pagpahamtang sa huwes de kutsilyo sa Davao mga beterano sa Bud Dajo Massacre sa Jolo, nga nahitabo sa Marso 1906. kadaghanan kanila sakop sa 6th Infantry Regiment. Usa lang ka batang babaye ang naluwas sa kapin 600 ka lalaki, babaye, ug bata nga namatay sa masaker sa Bud Dajo. Kining masakera nabalita sa Amerika ug nakaanig daghang pagsaway sa mga Amerkano mismo. Sa laing bahin, ang masaker sa Dabaw wala matala sa atong kasaysayan. Hilom usab ang mga rekord sa mga Amerkano niining tuiga. Igo ra silang mitaho nga nangawala ang mga Tagakaulo sa ilang mga balangay samtang gipatuman sa mga Amerkano ang mga “stringent measures” kun mapig-otong mga lakang. Gawas sa pipila ka Lumad, wala nay nasayod nga mihugpa diay ang bangis nga huwes de kutsilyo sa Davao del Sur, diin ang usa ka lugar nga ipaubos sa huwes de kutsilyo, walay mabiling buhi, tawo man o hayop. Walay makasulti kon pila ang tanang gipatay sa mga tropang Amerkano.
Naluoy ang ubang mga Lumad sa Davao sa nahitabo sa Malalag. Ang mga Kalagan nagreklamo sa mga opisyal sa kolonyal nga gobyernong Amerkano. Nganong patyon man ninyo ang tanang tawo didto nga usa ra man ang inyong tuyo? ilang pangutana. Ang tubag sa mga opisyal nga Amerkano: Hangtod dili makuha si Mangulayon, dili moundang ang ilang operasyon sa kabukiran. Puwes, tubag sa mga Kalagan: Among ihatag si Mangulayon kaninyo.
Niadtong Agosto 3, 1906, human sa pipila ka semanang paglutos kang Mangulayon, gi-atraka sa mga tropang Amerkano ang kuta ni Mangulayon sa Sanghay, Dimolok, Malita. Hapit usa ka oras ang kombate. Gipaulanag pana, bangkaw, ug bala ang mga sundalong Amerkano; pito kanila ang nangaangol. Nailog sa mga Amerkano ang kuta ug didto ilang nakita ang usa ka patayng lawas. Sumala sa mga Lumad, giputol ang ulo sa giingong patayng lawas ug gidala sa patag aron ilhon. Pipila ka mga planter nga Amerkano ang miingon nga mao to si Mangulayon. Ang tanang mga Lumad nga gipangutana miingon usab nga mao to si Mangulayon.
Apan ang tinuod diay, dili kadto si Mangulayon. Sumala sa mga Lumad nga nasayod, bata-bata kuno to ni Mangulayon nga nagsuot sa purong ug sanina ni Mangulayon. Gihimo to aron tuohan sa mga Kano nga mao to ang ilang gipangita nga si Mangulayon. Karon, ang pangutana, kon dili si Mangulayon ang napatay sa kuta sa Dimolok, ngano nga ang tanang Lumad nga nakaila kang Mangulayon miingon man nga mao to siya sa dihang gipangutana sila sa mga Kano?
Tungod kay gusto nilang moundang na ang huwes de kutsilyo ug busa silang tanan, amigo o kontra ni Mangulayon, namakak. Bisag dili kang Mangulayon ang putol nga ulo, giingnan nila ang mga imbestigador nga Kano nga mao to si Mangulayon.
Sumala sa mga leyendang nagatuyok-tuyok sa kalumaran, si Mangulayon tigbason dili madutlan. Sundang, bala – walay epekto kaniya. Apan dili kana ang rason nganong sayop ang taho sa mga Amerkano nga napatay si Mangulayon niadtong Agosto 3, 1906. Sa mga nasayod, ang tinuod nga rason mao nga nailad sa mga Lumad ang mga Kano. Nagkomplot sila aron patyon kunohay si Mangulayon, apan ang tinuod ila ning gipaikyas. Ug kay sa pagtuo sa mga Amerkano ila na mang napatay si Mangulayon, miundang ang huwes de kutsilyo sa Davao del Sur. Unsay nahitabo kang Mangulayon? Kay wala na man siya pangitaa sa mga Amerkano, namatay siya sa katigulangon, ang bugtong bayani sa mga Lumad nga nakapatay og taas nga kolonyal nga Amerkanong opisyal.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)