DAKBAYAN SA DABAW (Hulyo 20/MindaNews) — Si Donya Victorina maoy usa ka iladong karakter sa mga nobela ni Jose Rizal nga “Noli me tangere ug “El filibusterismo.” Sa paghulagway ni Rizal, gihimo siyang perpektong modelo sa colonial mentality. Sa pagbukas sa nobelang “Noli me tangere,” mahimamat dayon nato si Donya Victorina sa balay ni Kapitan Tiago diin gihimo ang uska party. Gideskrayb siya nga usa ka tigulang nga india kon Pilipinang netibo nga nagpablonde sa iyang pinakulong nga buhok (ringlets), nakameyk-ap, ug nagsuot og sininang European. Dili ordinaryo ang meyk-ap ug sinina ni Donya Victorina. Ang iyang nawong baga sa pinolbos nga humay (rice powder), ug ang iyang saya taas kaayog ikog. Perte niyang lagota kay gitumban sa usa ka Katsilang liyutenan ang ikog sa iyang saya! “Senyor, wala ka bay mata?” singhag niyang daw bitin nga natumban.
“Naa man. Nalinga lang ko sa imong buhok,” tubag sa Katsilang liyutenan.
Dili lang mga Katsila ang magbiay-biay kang Donya Victorina. Hasta ang iyang ka-netibong Pinoy usab. Trying hard man ugod siya nga mahimong Katsila. Pamati niya nga Katsila gyod siya. Gusto niya nga ang mga netibong mahinabo niya mopataas sa ilang mga kalo ug motimbaya kaniya sama sa ilang buhaton ngadto sa mga Katsila. Sige siyag saway ug pamalikas sa iyang kapwa Pilipino, kesyo tamad ug hugawan kuno.
Ang basehan sa iyang garbo? Nakaasawa siyag Katsila, si Don Tiburcio de Espadana, uska piang nga nagagamit og sungkod ug nagpakaaron-ingnong doktor. Dihang nasakpan nga pekeng doktor diay siya, napobre pa nis ilaga. Karon, kinis Donya Victorina adunahan ug desperado nga makaasawag Katsila – ug busa nagminyo ang duha. Gusto ni Donya Victorina nga tawgon siyag Madam Doktor Donya Victorina de los Reyes de de Espadana. Doble “de” gyod aron kuno mailhang dunay dugong bughaw. Ander kaayo sa iyang saya ang iyang bana. Gusto untang sultian ni Don Tiburcio si Donya Victorina nga panipsan ang kabaga sa polbos nga humay sa iyang nawong, apan dili gyod siya ka-ik sa iyang asawa. Kay kon masuko ni, makatilaw gyod siya.
Ug mao nay nahitabo dihang nanuroy silang duha ug naagian nila ang balay ni Donya Consolacion. Niadtong tungora, nanambo si Donya Consolacion sa bentana nga nanabako. Kini siya otrong india o netibo nga nakaasawa sa Katsilang liyutenan. Sira ulo sab ning bayhana. Dihang nagtagbo ang mga mata niining duha ka donya, miluwag kaduha si Donya Consolacion.
“Nganong ingon ka niana makatan-aw nako? Nagselos ka nako?” pangutana ni Donya Victorina.
“Ako? Nagselos nimo?” mayubitong tubag ni Donya Consolacion. “Aw, bitaw. Nagselos ko sa imong kulot nga buhok!”
Ug nag-insultohanay na ang duha ka Donya gamit ang baliko nga Kinatsila. Pulos man unta sila netibong Tagalog. Ni Donya Victorina pa, ang bana kuno ni Donya Consolacion nga usa lang ka liyutenan, dili gyod makasulod sa iyang balay, maghulat gyod sa gawas kay low-class. Tubag ni Donya Consolacion, dili makasulod ang liyutenan, pero ang piang puyde, ug mibahakhak nig kusog. Misamot kalagot si Donya Victorina. Iyang ipalaba ang iyang mga sinina kang Donya Consolacion kay nasayod siyang labandera lang ni kaniadto. Tubag ni Donya Consolacion, usa ra ang iyang bana, apan si Donya Victorina mokaog salin sa uban. Nag-wild na gyod si Donya Victorina. Iyang gilukot ang bukton sa iyang sinina, gikumo ang iyang kamot, ug gihagit ang “burikat nga nakigdulog sa tibuok batalyon!” Paspas kaayong mikanaog si Donya Consolacion nga naggunit og latigo sa iyang bana.
Magsampokay na unta ang duha kon wala moabot ang banang liyutenan ni Donya Consolacion. Siya na sab ang giyawyawan ni Donya Victorina kesyo angay kuno niyang palitag nindot nga sinina ang iyang asawa. Nagbinayloay na sab silag mga insulto. Sa kataposan, naulang ra sila sa usa ka pari nga miabot, apan wala mahuwasan ang kalagot ni Donya Victorina. Gusto niyang hagiton ni Don Tiburcio og duwelo ang liyutenan, ug kay mibalibad ang piang, gihulbot ni Donya Victorina ang pustiso ni Don Tiburcio ug gitamak-tamakan. Walay mahimo ang pekeng doktor kay si Donya Victorina may nagbuhi kaniya.
Nagdumot gyod si Donya Victorina sa liyutenan ug giharas niya ang pag-umangkon ni Don Tiburcio, si Linares, aron maoy moatubang sa liyutenan. Kon dili ni mosugot, na, iya ning ibisto nga wala ni kanahot-nahot sa Espanya. Iya man gong gipanghambog nga kuno daghan nig koneksyon sa Espanya. Pag-ando, way jamo diay ni nga Katsila. Gusto unta ni Donya Victorina nga maasawa ni Linares si Maria Clara, ang anak ni Kapitan Tiago ug uyab ni Crisostomo Ibarra, ang hero sa nobela.
Sa sumada, matapobre, maldita, ug bulgar nga pagka tawo si Donya Victorina, apan sa pikas bahin, makaluluoy usab siya tungod kay ginakataw-an ug ginalibak sa tanan, Katsila man o netibo. Aron mahimong European, nagpablonde siyag buhok ug gipunog polbos-humay ang iyang nawong aron siya moputi. Wala pa may block and white kaniadto. Bisag wrong grammar sa Kinatsila, hala, paka-paka lang ang iyang baba nga makig-estorya kang bisan kinsa. Samtang nagkadugay, pamati niya nga mitaas usab ang iyang ranggo ug busa sige siyag dugang sa iyang titulo, ringlet sa iyang buhok, ribon, ug sapaw sa polbos-humay sa iyang nawong. Komentaryo pa sa nareytor sa nobela, maglibog na kuno ang mga antropologo kon unsang tribu o rasa siya ibutang.
Wala na tingali makaantos sa pag-ander sa iyang asawa, kausa niana, nabunalan gyod ni Don Tiburcio si Donya Victorina sa iyang sungkod. Ug kay hadlok lagi sa iyang asawa, milayas dayon ni ug nagtago-tago. Sa pangbukas nga esena sa sumpay nga nobelang “El filibusterismo,” usa si Donya Victorina nga sakay sa bapor nga molayag padulong sa Laguna kay nahiringan niya nga tua didto nagtago ang iyang bana. Nahuman na lang ang nobela, wala gyod niya makita ang iyang bana. Wala gani siya masayod kon buhi pa ba ni o patay na. Ang iyang gikalagotan kay maghulat pa siyag napulo ka tuig usa makabanag usab! Aplikable na tingali nianang panahona ang balaod nga ideklarar nga patay lamang ang uska tawo kon dili igkita sulod sa napulo ka tuig. Na, samot na gyod siyang wala nay asim pag-abot anang panahona!
Sa mga komentaryo mahitungod kang Donya Victorina, halos tanan ang nakatamay kaniya. Siya ang gihimong ngil-ad ug komikerang ehemplo sa usa ka tawong gitaptan og colonial mentality. Gilaliman kang iyang gisalikway ang iyang kaugalingong pagka tawo isip netibong Pinoy ug gigakos sa hingpit ang langyaw nga identidad kon kailhanan? Total make-over gyod. Apan nakabasa baya kog usa ka komentaryo nga nag-ingong mao ni ang paagi ni Donya Victorina aron buntogon ang higpit nga makihut-ong nga estrukturang kolonyal sa mga Katsila. Wala na ko kahinumdom sa tagsulat, pero interesante ang iyang panlantaw. Nianang panahona ugod, ang naa sa itaas nga hut-ong mao ang netibong Katsila – buot ipasabot, kadtong natawo gyod sa Espanya. Ang labing gamhanan kanila mao ang mga prayle, mga paring sakop sa mga relihiyosong pundok sama sa Dominikano, Agustino, ubp. Mosunod sa mga Katsilang natawo sa Espanya mao ang mga Katsilang natawo sa Pilipinas, dayon ang mga mestiso, ug mga netibong opisyal. Naa sa kinaubsang ang-ang ang mga Insek ug ubang netibo nga tawgog indio sa mga Katsila. Kon naa ka sa ubos niadtong panahona (aw, bisag karon, di ba?), masilhig ka gyod sa daplin ug dili maapil sa dis-og sa katilingban.
Netibo tuod siya, apan kay tubig-tubigan man, dili siya mosugot nga esmolon ni bisan kinsa. Ang iyang gihimo? Nagpaka-Katsila siya! Gikopya niya ang mga Katsila. Hitsura, bisti, gawi, sinultian! Sa maong paagi, subersibo kuno si Donya Victorina. Kumbaga, iyang gihagit ang mga lagda sa katilingbanong relasyon sa kolonyal nga sistema. Ang mga indio, angay man magpadaplin. Bow gyod kanunay sa mga Katsila. Apan dili na puyde kaniya. Dili siya mopadaplin. Dili siya mo-bow. Katsila siya! Moadto siya kon asa siya gustong moadto ug makighalubilo siya kang bisan kinsa nga gusto niyang makahalubilo. Sa unang esena sa “Noli me tangere,” diin mitambong siyag usa ka party, atong makita si Donya Victorina nga mihasmag sa pundok sa mga Katsila ug nakigdebate sa mga gamhanan ug mapahitas-ong prayle! Walay indio nga mangahas mohimo niana. Kulatahon tingali, ibalibag sa bentana, o ibalhog sa presohan. Apan si Donya Victorina, makalusot!
Sa pagbukas sa “El filibusterismo,” atong makita si Donya Victorina sa upper deck sa bapor kauban ang mga Katsila. Take note. Siya lang ang bugtong babaye sa maong pundok. Walay laing babaye, Katsila man o india. Busa, malamposon kuno si Donya Victorina sa iyang proyekto nga makasulod sa mga lugar nga gidili ngadto sa mga indio. Hinuon, sigeg likay kaniya ang mga Katsila. Usahay dili nila tagdon. Pero nungka nila mapapahawa si Donya Victorina. Sa ato pa, baga siyag nawong. Pero walay pakialam si Donya Victorina. Ang importante kaniya mao nga nakasulod siya sa eksklusibong kalibotan sa mga Katsila. Bahala nag unsay isulti sa uban.
Makapangutana ta: Gituyo kaha ni Rizal nga himoong subersibo si Donya Victorina o iya ning gituyo aron himoong kataw-anan nga sanglitanan sa hilaw nga kopyador sa mga Katsila? Maka-intriga sa? Sa pagkatinuod, si Rizal baya gusto sab nga dawaton sa mga Katsila ug trataron nga Katsila. Wala lang siya moawat kang Donya Victorina nga nagpausab sa iyang dagway. Wala siya magpablonde, ug wala magpakloroks sa iyang panit. Ug samtang gitortyur ni Donya Victorina ang pinulongang Kinatsila, si Rizal larino kaayo niini. Mas hawod pa siya mosulti ug mosulat og Kinatsila kaysa mga Katsila nga ang uban no read no write gani.
Nagdula-dula sa akong hunahuna nga gituyo ni Rizal ang paghimog kataw-anan ug taphaw nga pagkatawo si Donya Victorina aron gamiton niyang hinagiban batok sa mga Katsila. Mora bag miingon si Rizal nga ang mga Katsila bagay lamang sa mga tawong sama ni Donya Victorina. Nga luyo sa ilang pagkamapahitas-on ug pagkamadaog-daogon, ang mga Katsila sa kinauyokan, mga taphaw ug kataw-anang tawo sama ni Donya Victorina. Unya giliso pa gyog samot ni Rizal ang iyang pakahulogan, tungod kay sa nobela, iyang gipakita nga mipatigbabaw si Donya Victorina. Kon kataw-anan si Donya Victorina, mas kataw-anan ang iyang puro Katsilang bana nga si Don Tiburcio de Espadana. Piang, mini nga doktor, ug parasitiko ni si Don Tiburcio, sama sa tibuok kolonyal nga kagamhanang Katsila nga nabuhi sa singot sa mga indio. Pilyong Rizal. Gigamit niya si Donya Victorina aron yaga-yagaan ang mga kolonyalistang Katsila. Kon masuko si Donya Victorina, iyang labnoton ang pustiso ni Don Tiburcio ug yatak-yatakan. Mao na ang paagi ni Rizal sa pagyatak sa gahom sa mga Katsila, bisag sa nobela man lang. Wala niya tuyoa, iyang naduslitan ang pabilo sa rebolusyon diin aktuwal nang giyatak-yatakan ang kailhanang Katsila sa mga indio Pilipino kinsa, sa kataposan, mideklarar nga sila mga tawo nga adunay katungod mahimong gawasnon.
– oOo –
Reaksyon sa “Mga bisayang magsusulat:” Gikan kang Cris. “Ubay-ubay pod baya ang akong nailhan nga gasuwat sa Bisaya dire sa Davao (dili pa mainstream). Apan, sa akong panglantaw, ang gidaghanon sa gasuwat sa Binisaya mag-agad ra pod sa panginahanglan sa komunidad. Sa karon, samot nawad-an og “incentive” ang gasuwat sa Bisaya kay gawas nga walay tarong nga kita diha, wala say grupo nga nagatabang aron mapakaylap ang Binisaya nga pagsuwat, o aron matabangan man lang gani sila nga mapalambo ang ilang sinuwatan. Duna kahay paagi nga ang mga naa sa AM radyo or katong gasuwat para sa ila magkatapok pod sa mas propesyonal nga paagi aron magkabinayloay og mga sinuwatan sa Bisaya? Salamat diay sa pagpagawas ani nga isyu.” – Mahitungod sa mga magsusulat nga Bisaya diris Davao, puyde sila makaapil sa Davao Writers Guild (DWG) kon naa na silay namantalang sinulat sa uska nasodnong publikasyon, sama sa Bisaya Magasin. Mao man nay bugtong kwalipikasyon para makaapil sa DWG. Aplay lang pinaagi sa usa ka sakop sa DWG, o tan-awa ang ilang website sa Dagmay.kom.ph. Puyde sab mag-organisa silag kaugalingong pundok sa mga Bisayang magsusulat, sama sa gihimo ni Satur Apoyon niadtong mga tuig 1960. Kon naay organisasyon, sayon makaaplay og grant gikan sa NCCA alang sa mga workshop o proyekto. Puyde sab sila makakonek sa DWG para sa mga treyning, o bisag magbayloay lang og mga ideya. Dili pa ko kakomento sa mga magsusulat sa radyo kay wala ko kahibalo sa ilang panginahanglan, pero angay sab sila mag-organisa para matabangan ang ilang kaugalingon.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
