WebClick Tracer

PIPISAN: Masa-alla sin Mga Manuk (3)

QUEZON CITY (MindaNews / 29 Dec) – Way isab biyah han walla ra man aku – walah pa misan himaggut in kahawa ta; ampa kita timarah-tarah sin kissa-kissa ta sin kahnu yaun. Bang mga ibarat mag-tikam (Chinese gambling popular in Sulu before the ‘80s), agad dagbus kiyasiban ta magtuy in su-ut sin duwa manuk tahuran yan – Manuk Dabaw iban Manuk Sug – sin kapagkitah nila ha tarik “Imperial Manila” sin November 03, 2016.

Damikkiyan, in Manuk Pulangi: bang mga mag-uwahuy (also a Chinese game of chance popular in Sulu until now) malugay na nagluluput ha tumpung in su-ut nila. Misan kita dih na maghajat dumungug suy-suy atawa tigum-tigum atawa kan matug tumaga-inup bang unu in su-ut.

Ha kukkugauk sin Inah Manuk nila pila adlaw mapuas sin pagkukkugauk isab sin Manuk Sug ha pugaran sin “Imperial Manila,” matampal in kahalan sin duwa manuk nagnanakurah ha Bangsamoro: malawm in palih sin pangdah-dah nila pakaniya-pakaniya. Dih ta ra agun matungkad bang unu in sabab sin palih ini.

In ini dih ta masalassay ha kahawpuan niya. Maglagi ini waktu mahabah ha susungun. In matampal na makug-makuyag in Manuk Sug sin nakalupad na siya pa tanah amuin iyatuhan niya daing pa sin 1970s.

Damikkiyan, matampal mabayah na tu-ud mamahun-pahun in Manuk Pulangi; sah, na mahi bahah isab laung nababahlus hadja in jajamuhan nila? Nakaduwa nayan – daing pa sin ha MoA-AD mawn pa BBL. Nah, inday ta na yan ha waktu sin Manuk Dabaw ini bang sila makajamu na. Dumuwa’a kita gamman nila kajamuhan na in lalabutan nila.

Uy! na himaggut na in kahawa ta yan. Yan nagdara tayum iban tihih-tihih hi Indah Warina; biyah piyanagat niya kunuh yan ha higad hunasan sin Davao. Way dumayaw bang iban kapug siyanglag iban tahay kiyampaw.

Hangkan walah da tuud kita nainu-inu sin pila adlaw simunud sin pagkitah sin duwa Manuk tahuran yadtu limupad da isab magtuy in mga Manuk Pulangi madtu pa Malacanang nag-ugbuk sin pagpaluag sin pag-iyanun Bangsamoro Transition Commission. In BTC ini tarik sibih-sibih maghidjatul magbalik sin undang-undang sarah sin Bangsamoro mapuas sin pagbahlus sin BBL sin 2015.

Laung sin Anggalis typical Digong style yan ha “pis prasis” – palamurun in katan mapatut palamurun ampa tupuran tambusah in katan “stakeholders” sin Bangsamoro.

Bukun biyah sin Manuk Biyaning sin limabay yaun – misan in taga tambusah na, igan pa tambusah in kaibanan. Nah, hangkan na dih makapagjatu in pagjamu; magtakbih in kasungan sin mga manuk biyah na sin “pagtakbih” ha Lahad Datu sin Tahun 2013, bunuh ha Sambuwangan sin 2014, bunuh ha Mamasapanao iban pagbahlus sin BBL ha 2015.

Amu na hadja in ta-un ku “kasag itum” bang manga magtikam. Pagsakali in gimuwah ha su-ut sin duwa manuk tahuran “kasag pula.” Sabab na in pangannal ku humabah pa in pagkukkugauk iban pagsaigsig nila. Sah, na bukun na isab malayuh. Asal da na “kasag” da sila kaduwa laung sin kalalangugan.

Gimuwah tu-ud in langka sin Manuk Sug sin adlaw yadtu. Laung sin Anggalis: “Another display of vintage Nur.” Amuin pag-iyanun sah nanakmay-takuh in Manuk Dabaw dimungug ha pagkukkugauk sin Manuk Sug. Ampa malu-uy iban masaygsig daing kaniya in Manuk Sug. Imapas bukal in Manuk Dabaw laung sin bissara ta kalalangugan.

Nah, iban biyah dagbus na-“miss” na sin Manuk Dabaw in lu-uy sin Manuk Sug magkukkugauk. Sambat ta sin ha column ta “Crucible” naka-una yadtu in sila duwa yan agun awn pagpangtunguran nila yan ha undang-undang sin Socialist ideology. Hangkan dih maka-inu-inu bang maytah in parsugpatan nila yan biyah sila sin kiyudkud langkay dih ka-utan buhuk.

Iban na kaingatan sin Manuk Dabaw naglalahsay in bayah sin Manuk Sug kumukkugauk paygay ha pugaran pa sin pag-iyanun sin Manuk Sug piyag-demonstritan nila amuin nahinang pu-unan sin kapa-awn ha MNLF ha tahun mapuas sin “Jabidah Massacre” ha 1968.

Ampa kita-a niyu kunuh in ta-as sin lupad yadtu iban langka iban sin saygsig sin Manuk Sug. Laung mu yan saigsig way utang-utang. Sambatan niya ra bang hadja bukun aku laung niya tiya-abbit sin President mabayah da siya kunuh tumunah ha pugaran niya didtu ha Bakud ha Lupah Sug.

Ubus biyulian niya bang laung na maglagi tatabangan in Manuk Dabaw saddiya siya iban sin Manuk MNLF tumabang ha President bawh-bawh amuin nakalanduh in bayah ni Digong daing kaniya. Iban way laung niya maksud niya dugaing bang bukun tumabang ha Manuk Dabaw maubus in “term” niya sambil pa unum tahun. Hatiniya, gimuwah in maglagi tatabangan Manuk Dabaw bukun siya.

Kita-a niyu kunuh yan in ingat limibud; naparagbus niya Manuk Dabaw in nagdaut kaniya iban tabangun niya iban, ha paguwah niya, in siya agad liyugus sin president duma na mag-“pis prais” kaniya iban sin MNLF. Hatiniya, “nagpa-hard to get” pa ba in Ma-as. Amu in pag-iyanun ampa na mag-iiyan ayaw, sah in bayah naglalahsay.

Kabalikan ta biyah salawat “typical vintage Nur style” yan nagbak iban typical vintage Digong style isab. Nah, kawni kunuh saypuwahi in pagsaysig sin duwa Manuk tahuran yan.

Malugay na yan nasisib sin mga magtitikam iban mag-u-uwahuy daing ha angay yadtu in panayam sin Ma-as iban sin panday niya magsu-ut tikam. Ha panday niya, kikitah na sin magtataun tikam “kasag itum” in su-ut niya, sah mapaguwah niya pa “kasag pula.”

Amuin bang kaw kabahguhan ha Ma-as mahis kaw magtuy laung sin bissara ta. Amu in agad hituk mu in duguh nyawa mu ha ngan sin pangagari mu kaniya iban ha maksud. Hangkan na yan magtaud in puldi niya bang biyah makahis siya mataud; ubus isab magkalawah in mga puldi yan bang isab mahis in Ma-as. Mapih mu in duma maglud-piluy, magbuluk-binasa ha Ma-as iban ha maksud. Sila yan in mattan gausbaug sin Hadji Ma-as. Sila yan in gagandilan sin Parhimpunan.

Ha bihaun ha waktu sin Manuk Dabaw yan, tantu-tantu tumaud na isab yan in tumapuh mawn pa pugaran sin Ma-as Hadji. Agun nahinang na kariyasali sin mga anak-manuk anduh kailu nagtagad tu-ud malugay sin hisabud kanila pay-pay atawa tambusah hi sarakka kanila. Hangkan na biyah sila saparati dagat: ubus tumaub, humunas; tumaub humunas na isab in panggayung-gung sin mga kaibanan yan ha Ma-as. Sah, in kamatauran nah gawgut tu-ud isab kailu.

Nah, ampa bunnal ba isab. Hisiyu in “fugitive Muslim leader” pagbakun sin jet dahun magkitah sin President ubus pabissarahun pa ha palaliyan amuin duwal da President in manjari magbissara ubus “suspended” pa in “warrant of arrest” kaniya? Kawni kunuh.

Iban na kita-a kunuh yadtu maglagupak da kuman in pag “Brother Nur” sin Manuk Dabaw. Pagga in kamatauran, tabiyah yaun, sin Manuk Minsupala sambat ta ra kullung na lumupad madtu maghuru-huru pa tarik Dabaw gamman sila kakita-an sin Manuk Dabaw, sakali in Manuk Sug ini amuin piyuklasan nila daing pa sin pila tahun na yadtu, amuin dihilan bihadtu ta-as parmattabbat sin Manuk Dabaw.

Hangkan na laung sin Anggalis maka-afford maglagam-lagam in Manuk Sug ha Manuk Dabaw. Sambil Manuk Pulangi iban Manuk Malayu dih siya magpika; pūkan niya ra babah-taas. Iyu-uyum in mga magtitikam nakasisib sin su-ut sin Manuk Sug. Malugay na. Walah na sila nainu-inu.

Ampa sangat in langka ba sin Manuk Sug sabab in kasaggaw kaniya sin Manuk Malayu sin waktu ni Arroyo, amura isab: hi Secretary Jess Dureza ra in kimawah madtu kaniya pa Malaysia.

Hangkan na sin nagbibissara in Manuk Sug sin salsila niya – amuin pagtagnah sin pag-demonstrate nila kan Marcos sin 1968, agun tumuh in luhah ni Secretary Dureza sabab ma’lum kanila in lawm sin palih sin pagluwas-lungsad sin Hadji Ma-as. Amuin palih samata-mata parinta ni Marcos in taghinangan pu-unan dain didtu ha pag-Jabidah.

Hatiniya, kiyalamud na hi Secretary Dureza, amuin halgah sin nahinang niya, ha salsilah sin pagluwas-lungsad sin Hadji Ma-as ha pagpalindug sin kamarayawan sin Bangsamoro ha masa ini.

Ay nah yan in kahawa ta; higup na-a kamu! Yan kunuh awn juwalan mapasuh pajamu ni Indah Fatmawati diyara niya daing ha bihbih sin Bud Dajo.

Ampa misan hawpuh in waktu kiyadihil ha Manuk Sug sin pagbissara niya ha Malacanang, nah, kiyahiklad niya muna-muna in parsababan sin pagluwas-lungsad sin Bangsamoro ha Sātan Pilipinas (Southern Philippines) amuin nagtagnah laung niya ha pamissukuh iban pangjural sin parinta ni President Marcos sin amuin “miyasaker” sin mga sundalu niya in magkulang-maglabi 200 Batah Sug ha Corregidor Island sin March 1968.

Ha pagpaguwah sin Manuk Sug in pasal ini, bukun niya hadja kiyapakitah sin awn sabab dakulah sin pagtawagun niya pag-“struggle” nila “for total freedom,” dimagbus pa hatiniya sin daing katagnah siya in nag-uhan sin parakalah pagluwas-lungsad sin Bangsamoro.

Nah, amu ini in panghati sin Manuk Dabaw. Sambat niya ra na Manuk Sug in nag-uhan sin “revolution” ha Mindanao. Ha ini, way mahinang sin mga mangukkugauk hagas-hagas amuin mga manuk duwa daling misan unu pa in hisuy-suy nila pa Manuk Dabaw amuin hinangan nila tumbih in Ma-as sin bahasa in Manuk Sug na-“recruit” nila hadja sabab sila kunuh in nagda ha Ma-as madtu pa Malaysia pag-ubus sin Jabidah.

Sabab na dumagang naman ba isab bulak saing in mga ini sin laung sin Tagalog “bistado na in papel nila.” Sin sambat ku pag-ubus nila tiyais in Ma-as sin pag-Jabidah, pag-ubus nagtakbih mayan sin takbih amad, sila ra isab in muna-muna limapug dimagan magtuy ampa sila simujud pa halaman sin Malacanang daing pa sin Tahun 1977 yadtu. Pikil ku kiyahatihan yan sin Manuk Dabaw hangkan dih nila makawah hagas-hagasan bihadtu.

Ampa “timing” tu-ud in lugal iban masa piyagbissarahan niya sin laung sin Manuk Sug nag-“reminisce” siya paglabay niya ha “Freedom Park” amuin suran pa lawang Malacanang.

Amuin nabisita ku in Hadji Ma-as sin amuin najijil pa siya amuin du-un na siya ha New Manila, awn suysuy niya sin malagguh in pangdahdah niya ha amuin mga Muslim leaders sin iban nila nag-demonstrate ha Malacanang sin waktu yadtu amuin misan pag-iyanun piyasaran na sila sin bihadtu gamman nangjural na hi Marcos sin pag-“promote” niya pa ranggu mata-as ha pagtawagun sin Ma-as “executioners” sin mga Muslim ha Corregidor.

Walah niya ngiyanan sin iyasubu ku bang hinda siyu in mga Muslim politicians and traditional leaders yadtu. Sah, na in yan mataud in nakahati sin salsila sin waktu yadtu. In matampal didtu, hatiniya, nasilang na in pagtawagun – biyah da sin bihaun ini – traditional leaders iban sin biyah kanila “progressive Moro youth” sin waktu yadtu.

In pangadjian dakulah du-un bang tuwih mag-banggah na in duwa yan put da sin “traditional leaders” pa interest nila. Pasaran nila ra in “interest” atawa kamarayawan sin mahadjanah. Hangkan tiyuy sin Ma-as in pag-organize niya sin MNLF iban sin pagsapa nila amuin laung niya: “we swore to the Almighty God.” Biyah han in ta-as sin maksud iban kagawgut sin pagluwas-lungsad sin mga Mujahideen sin Bangsamoro waktu yadtu. (Sunuran da kuman).

[MindaNews is opinion section of MindaViews. This series is specifically about the meeting of Mayor Digong and Chairman Nur in Malacañang on 03 November 2016 referred in this piece as the meeting of two “vintages.” This is the third part of a series on the metaphor of roosters or fighting cocks using the setting of Mindanao peace process. It is a “soft satire” that used rooster as symbolic of Tausug value of manliness, sagacity, and frailty. While satirical, it has strong whiff of truth using Tausug style of story-telling, language, and expression. It targets Tausug readers and those aspiring ones who are trying to learn Bahasa Sug. Julkipli Wadi is Professor of Islamic Studies, University of the Philippines.]

Search MindaNews

Share this MindaNews story
Send us Feedback