DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/Hunyo 30)– Kinsa ang mga Bisayang magsusulat sa Dabaw? Kini ang pangutana nga gustong tubagon sa among reserts ni Satur Apoyon ug ako mahitungod sa kasaysayan ug katikaran sa literatura sa Dabaw. Sa pagkakaron ugod, ang nainila lang nga mga magsusulat sa Dabaw mao sila si Tita Lacambra-Ayala ug Aida Rivera Ford nga pulos nagasulat sa dilang Iningles. Kining duha maoy haligi sa literatura sa Dabaw kansang mga obra kanunay malakip sa mga antolohiya nga gamiton sa mga pagtuon sa hayeskol ug kolehiyo.
Kaniadto misikat usab si Geronimo Sicam, apan karon morag nahanaw na siya sa mga antolohiya. Aduna pay ubang magsusulat sa Iningles sa Dabaw, sama nila Margot Marfori, Josie Tejada, ug Boy Pena Nadugangan ang ilang han-ay sa mga premyadong magsusulat nga nakabase sa University of the Philippines-Mindanao sama nila ni Ricky de Ungria, Tim Montes, ug Jhoanna Cruz. Gikan ni sila sa laing dapit sa Pilipinas apan karon ginaisip nila ang ilang kaugalingon nga Dabawnon na.
Sa laing bahin, wala intawon mailhi ni maestudyohi ang mga magsusulat nga Bisaya gikan sa Dabaw. Tingali ilado sila sa mga magbabasa sa mga mantalaang Binisaya, apan wala gayoy obra nila ang maapil sa mga libro sa literatura nga tun-an sa mga estudyante. Kon mao, mahikalimtan na lang gyod ni sila sa umaabot, kay ang pokus sa atong mga tunghaan mao man ang mga sinulat sa dilang Iningles ug Tinagalog.
Mao nang natingala baya ko dihang nagsugod mig lista ni Satur sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw ug akong nasayran nga ubay-ubay man sab diay sila. Ang kadaghan sa lista gikan kang Satur. Nakahatag kog duha ka ngalan sa lista kay tayming usab nga gihimo silang subject sa graduate thesis sa akong mga estudyante sa Ateneo de Davao University. Ug kining duha nga akong nailhan pulos mga magdudula — sila si Herculano Borneo ug Guillermo Dagohoy.
Kadaghanan sa mga magsusulat nga Bisaya sa Dabaw mga setler gikan sa Kabisay-an. Sila Borneo ug Dagohoy gikan sa Leyte. Bisag si Satur nga usa sa labing aktibong magsusulat, gikan sa Bohol. Apan dugay na kaayo sila sa Dabaw nga Dabawnon na gyod sila. Gamay ra tingali ang lunlon Dabawnon o kaha Mindanawon nga tigsulat sa Binisaya – apil na ko ug si Arnel Mardoquio, nga gipanganak gyod sa Dabaw, ug si Don Pagusara, taga Tangub, Misamis Occidental, ug Sheilfa Alojamiento nga taga Lanao.
Base sa bakgrawn nila ni Borneo ug Dagohoy, uso diay kaniadto ang mga dula nga ipasundayag sa tablado panahon sa pista ug ubang espesyal nga okasyon diris Davao. Silas Borneo ug Dagohoy nahilig mosulat tungod kay sa Leyte kusog ang tradisyon sa mga dula, ilabi na ang linambay kun moro-moro. Si Borneo ginaimbita sa lain-laing lugar aron ipagula ang iyang mga dula, samtang si Dagohoy adunay kaugalingong odyens sa isla sa Samal.
Sa Tibungco, ang magdudula diha mao si Elpidio Barriga. Wala pa koy bakgrwan aning raytera, apan naa nay thesis nga nahimo sa lima niya ka dula. Tingali matag lugar, naay kaugalingong magdudula? Pagka anugon nga wala pay nakatuon kanila o kun naa bay kopyang nabilin sa ilang mga obra. Karong panahona ugod, nahanaw na ning mga dula sa tablado, gilampaso sa sine, TV, ug DVD player. Wala nay naghago-hagog himog mga dulang Binisaya gawas sa pipila ka grupo nga maghimog mga “shows” nga sagol kanta ug sayaw.
Sa listahan ni Satur, si Raul Acas ang kanunay nakong makita sa mantalaang Bisaya. Taga Tagum ni ug bag-o lang mitaliwan. Nagsulat nig nobela, mubong sugilanon, ug balak. Ang tinuod diay ngalan ni Raul Acas mao si Jose Virtudazo, apan gawas niana wala na miy nasayran mahitungod kang Raul kon Jose. Kinsa kahay paryente o nakaila kang Jose Virtudazo alyas Raul Acas aron makahatag namog dugang impormasyon mahitungod kaniya?
Gani, daghan pang magsusulat sa Dabaw ang wala pa gayod tay bakgrawn. Kinsa sila, taga asa, unsay ilang nasulat, mga ganting nadawat, ubp. Nia ang ubang ngalan nga nahipos namo ni Satur nga basin naay magbabasa nga kaila ug puydeng mosulat namo aron maundan ang among reserts: Ambrosio Suico, Alfredo Jagdon ug Rodrigo Jagdon (taga Panabo?) Vidal T. Armamento (taga Sto Tomas ug tua na sa California?), Cipriano H. Francisco, Jesus Ibanez, Rey de Guzman (taga Sto. Tomas), Rosendo Boncales (taga Malita), Balbino Tocmo, (taga Dumoy, Toril), Jorge S. Batoctoy, Sabino Suello, Virginia Marquiso, (taga Mintal?) ug nag-apelyidog Rabaya nga taga Malita.
Ang usa sa angay tun-an sa mga obra sa mga magsusulat nga Bisaya mao ang paagi, kombensyon, teknik, ug estayl nga ilang ginasunod, lakip ang mga tema. Interesante kaayo ni nga isyu. Angay gyod natong tun-an ang atong kaugalingong paagi sa pagsulat aron makasabot ta sa atong kaugalingong proseso sa pagsulat. Pananglit, unsa man ang atong kaugalingong paagi nga lahi sa western nga paagi? Sa akong kabahin, dako kaayog impluwensya ang western nga panugilon sa akong pagsulat bisan tuod nga ang akong mga tema puro lokal. Ang ubang magsusulat kaha? Kinsay nag-impluwensya kanila? Kon ila ning kaugalingong estilo, unsa man ang mga lindog niini? Kining mga pangutanaha matubag lamang kon naa tay mga kopya sa mga obra sa atong lokal nga magsusulat.
Nanghinaot ko nga adunay magbabasa nga makahatag namog tip ni Satur kon unsaon pagkontak sa mga Bisayang magsusulat nga among natala sa itaas. Aw, basin ganig naa pay laing magsusulat nga wala namo matala ni Satur. Kon mao, ikalipay usab namo nga mapahibawo mi aron maapil sila sa among reserts. (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo siya sulatan sa mac_tiu@yahoo.com.ph)