Panahon to sa daghan pang logging sa maong mga dapit, ug kay tungod si Papa driver sa usa ka logging nga kompanya, uban sab mi niya og puyo didto sa mga kampo nga gitagana alang sa mga pamilya sa mga trabahante. Kay wala pa man ko mo-eskwela adtong mga panahona, ako ug ang akong magulang iyang ubanon sa ilang mga lagyo nga biyahe.
Wala madugay, tungod sa daghang mga hinungdan, nibalhin mig puyo sa Digos. Gibiyaan ni Papa ang logging ug gisudlan ang usa ka bus company. Bisan asang dapit to siya mo-abot, ug kung tingbakasyon, mo-uban mi niya. Wala madugay, kotse (PU) sa sab ang iyang gi-drive. Sayo sa buntag, dunay mopakyaw padulong sa siyudad sa Davao ug mobalik sab sa Digos una mongitngit. Kini tong alang sa mga arang-arang og kahimtang, kay mas paspas ug hamogaway man ang mobiyahe sa kotse kay sa bus adtong mga panahona.
Busa, makaingon ko nga sa bata pa ko, sigue na kog laroy-laroy sa daghang dapit sa Mindanao.
Dihang nagsugod sab kog trabahao human sa akong pag-eskwela – sama sa akong amahan – sigue sab kog suroy bisan asa nga dapit sa Mindanao. Gikan sa akong pag-trabaho uban sa mga misyonaryong Maryknoll, ngadto sa Philippine Business for Social Progress (PBSP), sa Mindanao-Sulu Pastoral Conference Secretariat (MSPCS) ug sa akong pagka Redentoristang misyonaryo – halos nalukop na nako og biyahe ang tibuok
Mindanao.
Katunga na sa siglo kining akong pagsuroy-suroy sa tibuok Mindanao, o mokabat nag mga singkwenta ka tuig. Duna bay dakung kalainan karon alang sa mga bag-ong biyahedor kung ikumparar sa nangagi? Sa kataas na sa niaging panahon, dili ikalimod nga daghang kabag-ohan na ang nahitabo.
Arang-arang na ang mga kadalanan, labina na ang mga provincial ug national highways. Sementado ug aspaltado ni ang maong mga agi-anan: gikan sa Zamboanga ngadto sa Cagayan de Oro, Surigao padulong sa Butuan, Butuan balik sa Cagayan de Oro, Davao ngadto sa Butuan ug sa Cagayan de Oro via Buda, Cotabato ngadto sa Marbel, Carmen ngadto sa sa Cagayan de Oro via Valencia, Marbel ngadto sa Davao, Cotabato ngadto sa Pagadian via Malabang-Karomatan.
Sa dugay nga panahon, samtang dili pa maagi-an ang dalan sa Buda, ang moadtog Cagayan de Oro gikan sa Davao mo-agi gyod sa Butuan. Adtong mga panahona arang-arang pa ang Davao-Butuan highway. Dihang daghan nang sakyanan ang maka-agi sa Buda, wala nay klarong maintenance ang maong highway ug perte na gyong dauta dapit sa may Bunawan-Bayugan. Dugay-dugay sab ang paglihok sa mga hingtungdang mga politiko aron matapus ang pag-antus sa mga pasahero. Kaluoy sa Dios, nahuman ra gyod ang pagsemento sa maong daut nga parte sa highway, ug karon hapsay na ang pagbiyahe aning maong rota.
Mao sab ang hitabo sa highway gikan sa Cagayan de Oro padulong sa Pagadian, ug labina na gyod ang gikan sa Pagadian padulong sa siyudad sa Zamboanga City. Sa dihang ang maong dalan naa pa sa tibuok probinsya sa Zamboanga del Sur, hinay kaayo ang pagpasemento niini. Gikan sa Dumalinao padulong sa Ipil, makaluluoy kaayo ang mga sakyanan ug ang mga pasahero sigue og pagpanghimaraut sa mga politiko. Kay lagi, sumala sa mga taho sa ahensiya sa gobierno, kalima na man daw gisemento ang maong highway.
Sa diha pa lang nga nasiak ang Zamboanga Sibuguey sa Zamboanga Sur, napasemento ra gyod ang mga kadalanan. Karong panahona ang dapit na lang sa Zamboanga Sur ang kulang pag kahapsay.
Tungod kay dunay kauswagan sa kalinaw sa mga pipila ka dapit sa Cotabato ug Lanao, na-arang-arang sab ang mga highway gikan sa Carmen ngadto sa Bukidnon, ug ang gikan sa Cotabato padulong sa Pagadian kay maka-agi na man sa Malabang, Sultan Gumandir ug Karomatan. Gani una kini nahitabo, tungod sab sa pagpangilabot sa mga Kano sa dapit sa South Cotabato, dugay rang naayo ang mga dalan nga nagkoniktar sa GenSan ngadto sa Cotabato, ug ngadto sab sa Marbel, Isulan ug Tacurong.
Mao nga regular na ang mga sakyanan aning maong mga rota. Daghan ang mga mobiyahe nga mga bus sa maong rota, dili parehas kaniadto nga nihit kaayo ang mobiyahe. Kung ang pasahero dili kasakay anang buntag, sunod adlaw na siya kalarga. Karon sa pipila ka mga rota, adunay bus sa 24 ka oras. Sa pipila ka mga rota, duna nay daghang air-con nga bus, ug pipila sab ang dunay non-stop. Mas hayahay man gyod ang makasakay og air-con non-stop bus sa lagyong mga biyahe. Duna say mga van aning maong mga rota. Sa mugbo nga mga biyahe, daghan sab ang mga jeep.
Duna say dakung kauswagan sa mga sakayan sa kadagatan, apil na ang mga ferry boat. Kaniadto ang mga mobiyahe gikan sa Ozamis ug Kolambugan, siyudad sa Davao ngadto sa Babak (Samal Island), Zamboanga ngadto sa Isabela (Basilan) ug uban pang mga rota, mga gagmay ra nga mga ferry boat o pumpboat. Karon arang-arang na ang maong ferry boat. Pananglit kaniadto, delikado ang pagdunggo sa pantalan sa Kolambugan kung ting-balud; dunay higayon nga ang pasahero mahulog sa dagat kay madalin-as sa gisubay nga agia-an pasaka sa pantalan.
Usa sab ka kabag-ohan kay halos tanang dagkung syudad ug munisipyo duna nay mga bus terminal. Ang naka-una'g tukod og terminal mao ang Cagayan de Oro ug wala madugay nisunod ang ubang mga lungsod. Karon bisan ang mga gagmayng munisipyo sa Agusan ug Zamboanga del Sur adunay mga terminal nga limpyo og mga CR. Kaniadto bisan asa lang moparking ang maong mga sakyanan ug walay klarong ka-adtoan ang mga pasaherong nanginahanglan og CR. Kung ting-ulan sab, dili na mabasa ang mga pasahero nga maghulat og ilang sakyan.
Apan, sa pikas bahin, daghan pa gihapong ikasaway ang mga pasahero sa sistema sa ilang pagbiyahe karon. Maayo unta kung ang hingtungdan nga mga ahensiya sa gobierno makapangita og paagi nga kahatagan og kasolbaran kining nagpabilin pang mga suliran nga giatubang sa mga commuters sa tibuok Mindanao.
Duna pa gyoy mga parte sa mga highway nga nagpabiling wala masemento o ma-aspalto. O kanhi semetado kini, apan wala nay maintenance busa nadaut na sab. Bisan tuod og mugbo na lang kini, makapangutana gihapon ta nganong dili na man lang kumpletohon ang pagsemento ani? Kinsa na sab kaha ang nangurakot aron dili makumpleto ang pagsemento sa maong dalan? Tataw kaayo ang maong problema sa Davao-Cagayan de Oro highway, via Buda. Kaniadto nindot kaayo ni nga dalan, apan karon nagsugod na kinig kamaut. Kung dili ni ma-mintinar, maparehas na sab ni sa Davao-Butuan highway una kini gi-atiman sa miaging pipila ka tuig.
Kanhi sab daghan pa ang mga kompaniya sa bus. Karon gawas sa pipila ka mugbo nga rota, ang labing taas (Davao-Butuan-CagayandeOro-Iligan-Pagadian- Zamboanga) gimonopoliya na sa Rural Transit. Maayo man hinoon ang ilang mga bus ug kasaligan pa man ang ilang serbisyo, apan tungod kay nagka-anam kini nga namonopoliyo, dali ra sang gasaka ang presyo sa tiket. Dili madugay, ang mga kabus maglisod na gyod og apas sa pamasahe.
Ug tungod sab sa monopoliya, walay laing kapaingnan ang pasahero. Pananglit sa rota sa Molave hangtud Dipolog, kanhi duha ang bus apan gipalit sa Rural Transit ang gamay nga kompaniya busa usa na lang. Kay ganansya lagi ang apason, mas gamay na lang ang bus nga mo-agi dire, busa mas dugay ang pagpa-abot sa mga tawo sa sunod nga bus. Ug kasagaran kung mosakay sila, perte nang punua.
Kining sistema sa pagtukod og terminal nagsugod na sab na nahimong problema. Ang Cagayan de Oro ug Iligan maoy maayong ihatag nga pananglitan. Sa maong mga siyudad, wala hiusaha lang ang terminal, dunay laing terminal sa isig tumoy sa siyudad. Busa kung mobiyahe ka gikan sa Davao padulong sa Iligan, manaug kag unang terminal, dayon mobiyahe na sab sa laing terminal. Lagyo ra ba ang distansya aning maong terminal, busa maghago ka na sab og sakay ug kung mag-taxi, dugang pang gasto. Sa Iligan sab kay duha man ang terminal nga again kung mo-adto sa Pagadian, usik kaayo sa panahon kay mohunong sa duha ka terminal ang bus. Hinaut nga dili kini mahimong sumbanan alang sa ubang mga lungsod. Mao nga ang terminal sa Davao, Tagum ug Butuan arang-arang pa gyod, kay usa lang hangtud karon.
Daku pa gihapong problema hangtud karon diha sa pagbiyahe mao ang mga checkpoints. Kini nitumaw na man lang panahon sa martial law ug sa kagubot sa pipila ka lugar sa Mindanao. Apan bisan og nilinaw na gamay, daghan pa gihapong mga checkpoint ug matag karon ug unya, malangan gihapon ang pag-biyahe sa pag-inspeksyon sa mga bus ug sa pagpakanaug sa mga lalaki samtang gihimo ang inspeksyon. Kanus-a pa kaha mawagtang kining mga checkpoints?
Kumparar sa mga tuig sa 1950s hangtud 1980s, ang biyaheng-hapsay sa Mindanao panagsa ra gyod kung mag-public ang pasahero. Busa kasagaran, nagkagidlay gyod tawon ang ilang kahimtang sa pagbiyahe. Karon, arang-arang na ug suerte ang mga bag-ong generasyon sa kauswagan nga nahitabo sa mga kadalanan ug sakyanan.
Apan daku pa ang hagit alang sa mga hingtungdan sa gobierno ug mga pribadong mga kompanya sa bus nga maningkamot sa pagpahapsay pa sa biyahe sa taga-Mindanao.
Ang gidamgo gyod sa kadaghanan, labina na tong makatilaw sa sistema sa pagbiyahe sa mga uswag nga nasud sa Europa, Norte Amerika ug bisan sa pipila ka mga nasud sa Asya, mao nga moabot gyod unta ang panahon nga duna nay train sa Mindanao.
Kay kung biyaheng-hapsay ang gidamgo, gawas sa pagsakay sa aeroplano, ang sunod nga labing komportable mao man ang pagsakay og train.
Kanus-a ka pa maka-angkon sa maong damgo, Mindanao? (Ang MindaViews ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Brother Karl Gaspar sa Redemptorist, manunulat sa mga libro, apil na ang "Mystic Wanderers in the Land of Perpetual Departures)