(Rosario Cruz-Lucero. Ang bayan sa labas ng Maynila. Ateneo de Manila University Press, Quezon City. 2007. 240 pages.)
Ikaduha nako ning rebyu og libro sulod sa duha ka bulan. Pulos request ni Karl. Unsaon pagbalibad kang Karl? Unya, libro pa gyod ni Chari?! Si Chari! Moanhis Davao aron paglaunch sa iyang libro sa Septiyembre28. Na, hala sige, okay na lang bisag paskang bisiha.
Maayo gani kay mi-oo ko. Wala ko magmahay. Kay kining libro ni Chari Ang bayan sa labas ng Maynila lami. Mao nay paboritong ekspresyon sa akong silingang si Carlo nga upat ka tuig. Lami, lami, lami mao nay iyang isulti kon ganahan siya sa iyang kaonon nga ma-reyd sa akong refrigerator. Kon si Marge Evasco pa tingaliy mosulti, kagumkom.
Mao nang nalipay kaayo ko sa libro ni Chari nga giundan og dose ka gumalaysay kun essay. Nalipay ko tungod kay una, nalingaw ko, ug ikaduha, daghan kog nakat-onan.
Kinsay dili malipay nga mora kag nagsuroy-suroy sa Pilipinas pinaagi sa klase-klaseng teksto sa literatura nga iyang gibutingting. Mora siyag tour guide nga moestorya nimo sa mga kasaysayan ug mga leyenda sa mga lugar, ug sa mga kinabuhi sa mga tawo sa lain-laing panahon ug sa lain-laing dapit sa nasod nga naay koneksyon sa iyang ginabasa nga teksto sa literatura o ginaimbestiga nga butang o selebrasyon.
Ang opening essay The music of pestle-on-mortar naghisgot sa mitos sa pagmugna sa langit segun sa mga Bagobo. Sumala sa mitos, kaniadto mubo pa kaayo ang langit, ug naglisod paglubok si Tuglibong kay mabunggo man ang iyang alho sa langit. Busa iyang gikasuk-an ang langit ug misaka kini hangtod nga dili na nato maabot karon. Sa maong paagi, mas hayahay na ang pagpuyo sa mga tawo.
Kining mitos iyang gikonek sa daghang hilisgotan sa literatura, gikan sa pagkawagtang sa daghan natong mga karaang sugilanon, lakip ang pagkawagtang sa pipila mismo ka tribu, sama sa nahitabo sa mga Carol-an sa Negros nga gipuo sa huwes de kutsilyo sa panahon sa mga katsila.
Mora sab og si Tuglibong ni si Chari. Kay tanang butang nga iyang tun-an, iyang lubkon aron mohayahay ang pagbasa ug pagsabot sa mga magbabasa sa iyang punto. Mao na nga dili ka lang malingaw, daghan kag makat-onan. Dili lamang sa pagdugang og impormasyon, kondili hasta usab sa kasaysayan ug analisis luyo sa mga impormasyon. Mabrayt gyod ka.
Pananglit, sa uska lungsod sa Kabisay-an, naa siyay nakitang kampanaryro kun bell tower. Iya ning gisaka ug mora siyag Singer on a mango tree kansang awit miratsada sa uwagang mga prayle, ngadto kang Sharif Kabungsuwan, kang Pilanduk, ang trickster hero, ug kang Agyu, bayani sa mga Manobo diris Mindanao. Kulba, di ba?
Apan bisag taas, lapad, ug lalom ang maabot sa iyang analisis, dili ka mawala tungod kay i-ground ka kanunay ni Chari sa kasaysayan ug maayong teknik sa pag-eksplikar. Gawas nga rayter, kritiko, historian, ubpa, titser sab si Chari, ug daghang rayter, kritiko, ug historian ang makakat-on kaniya kon unsaon pagpabrayt sa iyang mga reader.
Pananglit na sab, brayt na ko karon unsay buot ipasabot sa loa. Nahinabo na nako ning pulonga nga tradisyonal form kuno sa atong literature. Pero wa gyod ko kasabot ug makakitag porma ani. Usahay tamad na magresearch.ba. Dinhi sa libro ni Chari masayran nato nga ang loa uska poem of praise diay nga originally para kang Birheng Maria o sa mga santo, nga nanukad originally sa courtly love sa Europe, nga originally ang porma uska dula; unya dihang miabot sa Pilipinas nanganak og daghang bersyon, lakip ang mga siaw ug malaw-ay nga loa o luwa sa binisaya pa. O, di ka ba mabrayt ana?
Kumbaga, tip sa mga rayter, kon naa kay imensyon nga termino, karaan man o bag-o, idefine dayon o ieksplikar gamay aron mabrayt ang imong reader. Aw lagi, kinahanglan magresearch pod ka.
Daghan pang gihisgotan si Chari nga makapataas, makapalad, ug makapalalom sa imong panghunahuna. Malingaw ka kang Mariang Makiling, mailhan nimo si Vicente Sotto, masabtan nimo ang paagi sa paghubad o translation, makigsimpatiya ka sa mga Ilocano ug Sebuano sa ilang makinasudnon ug makarebolusyong pagbati batok sa mga katsila ug mga amerikano.
Unya sa mga literature teacher, susiha ra god ang pagbasa ni Chari sa estoryang “Anabella,” ang sugilanon sa Ilonggang si Magdalena Jalandoni. Sa tinuod lang, paskang kaway lami ining estoryahana kay estoryotayp kaayo. Iapil nako nig tudlo isip usa ka genre, o tipo sa pagsulat sa uska panahon, o isip representasyon sa literaturang rehiyon. Pero human sa paglubok ni Chari sa “Anabella,” lami diay siya. Lami, lami, lami, to quote my 4-year old neighbor.
Sulti pa ni Chari mahitungod sa mga creative writer, they “are, or should be, speakers for our people’s daily lives, mediated by a
historical consciousness, and rooted in our indigenous concept of our cosmos and its laws. This basic tenet of creative writing applies, whether we are reviving folk forms or writing in the modernist, realist vein, or engaging in postmodernist, multimedia
experimentation.”
Asa kaha mahulog nga kategorya ang uska essay ni Chair nga nag-ulohag “Judas and his phallus: The carnivalesque narratives of Holy Week.” Nakabati si Chari nga didtos uska baryo sa probinsya sa Antique, adunay ritwal ang mga tawo sa panahon sa Black Saturday diin ilang iparada si Hudas kansang dako kaayong utin nanuyhakaw? Dihang miadto siya sa baryo aron mosaksi sa ritwal, nadis-appoint siya kay mikuyos na man ang utin ni Hudas.
Gusto mong mahibalo unsa ang origin sa maong ritwal ug nganong migamay ang utin ni Hudas? Palit mo sa libro. Dili mo magmahay. Malingaw mo, mabrayt pa mo.
Dugang impormasyon sa mga Manurigaw: Kahinumdoman nga gibatbat sa akong miaging mga kolum ang mga puting Mandaya dihas kabaybayonan sa Caraga, Davao Oriental nga gitawag og Tagabalooyes sa mga katsila sa mga tuig 1630. Sumala sa akong reserts, kini sila mao ang liwat sa nag-mutiny nga mga tripulante sa barkong Santa Maria del Parral nga kauban sa Ekspedisyong Loaysa nga gilusad gikan sa Espanay sa tuig 1525. Kining mga puting Mandaya nahanaw sa mga rekord sukad sa mga tuig 1760. Migula na sab ang mga puting Mandaya sa mga tuig 1950 dihas kabukiran sa Compostela Valley sa Dabaw. Manurigaw na ang tawag kanila: mga tawong tag-ason, putig panit, bulagaw o blonde ang buhok, abohon ang mga mata. Matod pang Dr. Renato D. Locsin, ang kugihang Municipal Health Officer sa New Bataan, daghang Manurigaw ang makita
karon sa Barangay Manurigaw sa lungsod sa New Bataan Compostela Valley Province. Naa sila sa mga purok Macupa, Uduan, Tagima,Cabitian, Biangunan, Tanggaan, Binantal, ug Danawan – mga lugar nga naa sa tunga sa Diwata Mountain Range dihas New Bataan.
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
