DAKBAYAN SA DABAW (MindaNews/27 April) – Ang Cu Chi uska distrito nga usa ka oras ug tunga ang biyahe gikan sa Saigon, kapital sa kanhing Republic of South Vietnam. Dinhi nahimutang ang konektadong mga tunnel – 120 kilometro ang gitas-on kon sumpay-sumpayon – nga gikutkot sa mga Viet Cong kun gerilya sa South Vietnam sa panahon sa Vietnam War nga nahitabo sugod 1955 hangtod 1975. Ang mga Viet Cong sakop sa National Liberation Front (NLF) nga nakiggubat sa gobyerno sa Republic of South Vietnam nga gisuportahan sa Amerika. Sa pikas bahin, ang mga Viet Cong suportado usab sa gobyerno sa North Vietnam, kansang kapital mao ang Hanoi. Ang tumong sa Viet Cong mao ang paghiusa sa North Vietnam ug South Vietnam ngadto sa uska nasod kay kining duha ka Vietnam gitunga sa mga gamhanang nasod (ilabi na sa magkaribal nga US ug USSR) niadtong 1954.
Importante kaayo sa mga Viet Cong ang mga tunnel sa Cu Chi kay daghan silag gamit niini: ospital, bodega, pinuy-anan, mitinganan, ug linya sa komunikasyon ug suplay. Kon naay kombate, sayon ra kaayo sila makatago sa mga tunnel nga adunay tulo ka lebel. Dinhi sa tunnel giplano ang 1968 Tet Offensive kanus-a dungang giatake sa Viet Cong ug North Vietnamese Army (NVA) ang daghang syudad sa South Vietnam, lakip ang Saigon. Sumala sa mga analyst, pakyas kuno ang 1968 Tet Offensive sa pagsugnib sa general mass uprising sa South Vietnam, apan bisan pa, natay-og pag-ayo ang mga Amerkano sa maong pag-atake ug busa hinay-hinay silang miatras sa South Vietnam sugod 1969 hangtod sa pagka pildi ug pagka papha sa gobyerno sa South Vietnam niadtong 1975.
Lasang kining Cu Chi. Ang yuta kolonon, busa puyde makakutkot og tunnel nga dili mahugno. Hinuon, gamay ra ning mga tunnel. Magkamang ka aron makalihok sa sulod. Dayag na lang, lisod ang kinabuhi sulod sa tunnel. Kulang og hangin, pagkaon, tubig, unya maka-engkuwentro ka pag aluhipan, tanga kun scorpion, ug bitin sa sulod. Daghay masakiton sa mga gerilyang Viet Cong sa Cu Chi. Tanan sila bitokon, ug daghay nangamatay sa malaria, nga maoy ikaduhang hinungdan sa kamatay, sunod sa kombate.
Niadto pang 1966, nabisto na sa mga Amerkano ang Cu Chi Tunnel ug ang bentaha niini alang sa mga Viet Cong. Busa target kini sa pag-atake. Regular nilang paulanan ang Cu Chi og tag-30 toneladang bomba gikan sa mga B-52 Bomber. Ang kalasangan sa Cu Chi napunog mga lungag. Kapila usab sila maglusad og kampanya aron gun-obon ang sistema sa mga tunnel pinaagi sa pagsudlay sa Cu Chi sa liniboan ka mga sundalong Amerkano. Ang kinadak-ang kampanya mao ang Operation Cedar Falls diin 30,000 ka tropang Amerkano ang miapil sa pag-atake sa Cu Chi dinuyogan sa mga tangke de gera, eroplano, helicopter, ug unsa pang hinagiban.
Daghay nalumpag nga bahin sa tunnel gumikan niining mga kampanyaha, apan sa kinatibuk-an, wala mabalda ang paggamit sa tunnel para sa mga Viet Cong. Aron masumpo ang paggamit sa tunnel, kinahanglan sudlon ang tunnel ug makigkombate ka didto sa mga Viet Cong. Kumbaga, makig-tunnel warfare ka sa mga Viet Cong. Mao kanay gihimo sa mga giingong Tunnel Rats. Ang mga tropang Australyano nga kaalyado sa Amerkano mao ang unang nakakitag paagi unsaon ni pagbuhat. Sulod sa upat ka adlaw, ila gyong gikamang ang mga tunnel. Lagmit mga payatot ni nga Australyano aron mahaloon sa lungag.
Unya didtos sulod sa tunnel daghang mga trap ug mga trap door. Masayop kag tikang, matusok kas mga suyak o mahasum-ok sa dead-end. Ug kay lisod lagi, ang mahimo sa mga Amerkano mao na lamang ang pagpabuga og gas o tubig sa mga entrada sa tunnel o kaha ila ning pabuthag granada. Pero wa epek gihapon ni tungod sa minaantigong desinyo sa tunnel nga naay sistema sa drainage ug pahungawan sa hangin.
Busa man gani walay puas ang carpet bombing sa mga Amerkano sa Củ Chi ug nangatumpag ang daghang bahin niini. Pero tungod kay ang mga gerilya taga didto mismo, sila ang magbuot kon asa ug kanus-a sila makigkombate. Kay dili lalim ang ilang kontra. Ang mga Amerkano mga fulltime ug trained nga sundalo, aduna pa gyoy tag-as ug sopistikadong mga armas. Samtang ang kadaghanan sa mga Viet Cong mga yanong mag-uuma. Apan salamat sa Cu Chi Tunnel, makaikyas ang mga gerilya aron mosukol na sab sa ubang adlaw. Sumala sa mga analyst, nakatabang ang mga tunnel sa pagpadugay sa gera sa punto nga nagkadako ang gasto sa mga Amerkano ug nagkataas ang ilang mga kaswalti. Mi-aray ra gyod ang mga Amerkano dihang miabot og kapin 58,000 ang nahiagoman nilang patay sa gera sa Vietnam.
Sulod lamang sa tulo ka tuig sa pagbiya sa mga Amerkano sa South Vietnam, nasakop dayon sa North Vietnam ug mga kaalyadong Viet Cong ang South Vietnam.
Karon ang Cu Chi Tunnel uska popular nga tourist destination sa Saigon, Vietnam. Makita nimo ang mga tangke de gera nga gidaot sa mga Viet Cong sa kombate. Naulian na gamay ang lasang sa Cu Chi, apan makita gihapon ang dagkong mga lungag nga nahulogan sa bomba. Daghan kang makitang baseyo sa klase-klaseng bomba sa mga Amerkano. Makita sab didto ang klase-klaseng trap ug balatik nga gigamit sa mga Viet Cong. Tua usab didto ang mga manikin nga nagpakita sa mga aktibidades sa mga gerilya sama sa paghimog mga armas ug mga trap.
Gamay kaayo ang mga entrada sa Tunnel nga gitakloban og kahoy. Saboran nig mga layang dahon, ug dili na mahalata. Karon, adunay parte sa Tunnel nga gipadak-an ug gipalapdan sa otoridad aron makasulod ang mga turistang bus-ok. Kay kining mga Vietnamese, haskang yagpisa. Matingala ka giunsa nila pagpildi ang labing gamhanang army sa kalibotan!
Kutana pa sa Vietnamese tourist guide ngadto sa mga turista, “Kabalo mo nganong nakadaog mi batok sa mga Amerkano?”
Ang iyang tubag: “Tungod kay hilig ming mga Vietnamese nga magpungko.” Makaantos kuno sila sa kinabuhi sulod sa Cu Chi Tunnel tungod kay na-train na sila sukad sa ilang pagkabata nga magpungko.
Pero dako gyod ang sakripisyo sa mga Vietnamese aron makab-ot nila ang kaugalingnan batok sa mga langyawng hilabtanon. Sumala sa mga datos, mga 250,000 ka Viet Cong ang namatay sa gera, samtang ang nangamatay sa North Vietnamese moabot og kapin 900,000. Walay apil niini ang mga sundalong nangamatay sa sakit sama sa malaria, dengue, dysentery, ubpa. Ang bana-bana, kapin duha ka milyon hangtod upat ka milyong sibilyan sa South Vietnan ug North Vietnam ang nangamatay gumikan sa gera.
Sa kaso sa Army sa South Vietnam, 266,000 ang ilang patay. Mas daghan og sundalo ang South Vietnam kaysa North Vietnam. Mas daghan silag eroplano, tangke, ug helicopter ug ubang hinagiban. Apan human mibiya ang Amerkano, dali ra kaayo silang mikolaps pagsulong na sa mga North Vietnamese.
Kapin duha ka milyong sundalong Amerkano ang naka tour of duty sa Vietnam. Gawas sa 58,000 patay sa ilang han-ay, 303,644 kanila ang wounded in action (WIA). Daghan usab kanila ang naapektohan sa pangisip.
Mao kini ang kaswalti sa mga kaalyado sa Amerika nga nagpadalag tropa sa Vietnam: Australia, 426 patay, 2,940 wounded in action (WIA); South Korea, 5.099 patay, 11,232 WIA; Thailand, 351 patay, 1,358 WIA; Pilipinas, 7 patay, 2 missing in action (MIA). (Sa akong pagkasayod, dili sundalo atong gipadala sa Vietnam kondili civic action group, ang PHILCAG.)
Sa kaalyado sa North Vietnam, mao kini ang kaswalti: China, 1,446 patay; North Korea, (pipila kuno ka dosena?); USSR, 16? Kining mga suporter sa North Vietnam mitabang sa anti-aircratft artillery sulod sa North Vietnam ug nangamatay sa pagpamomba sa Amerika.
Karon, daghang mga Amerkano ang tigbisita sa Cu Chi Tunnel. Sa tourist guide pa: Wala siyay paki asa gikan ang mga turista. Tapos na ang gera. Treynta-siyete na ka tuig ang milabay. Nahanaw na ang mga kasuko ug kaligutgot, apan dili gayod makalimtan sa mga Vietnamese ang pagka bantogan sa ilang mga bayani nga nakigbisog alang sa ilang hingpit nga kaugalingnan ug kagawasan.
Matod pas akong mga amigong himantayon, ang sunod kuno natong obserbahan kon molampos ba ang lideratong Vietnamese sa pagpalambo sa ilang nasod ug mahaw-as ang katawhang Vietnamese gikan sa kawad-on ug kawalay-trabaho. Kay unsay pulos sa ilang kadaogan sa rebolusyon ug pakiggera kon magpabiling purdoy ang ilang katawhan? (Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)
