DAKBAYAN SA DABAW (Abril 15, 2011) — Nahimuot ko sa akong nabati kaniadto nga estorya mahitungod sa paagi sa mga tawo sa Tsina sa pagsumpo sa mga langgam nga nahimong peste sa ilang mga pananom. Morag sa ilang mga humayan man tingali to. Ambot unsang mga langgama. Basig mga maya. Anyway, ang gihimo kuno sa mga Insek, nagdungan silag singgit o kalampag. Bungkag ang mga langgam nga nangaon sa humay. Kon hain motugpa ang mga langgam, singgitan o kaha kalampagon sab sila sa mga tawo sa ubang umahan o baryo. Walay makaon ang mga langgam, walay katugpahan. Sa sigeg lupad-lupad sa mga langgam nangahagsa sila sa yuta, patay.
Ambot kon tinuod ning estoryaha. Pero ang punto sa estorya, kon dungang molihok ang mga tawo pinangulohan sa ilang gobyerno, walay problemang dili masulbad. Kining estoryaha nagtuyok-tuyok sa mga tuig 1970 ug 1980 ilabi na sa han-ay sa mga aktibista. Nahimo man god nga modelo ang Tsina sa mga aktibista tungod kay human sa kadaogan sa ilang rebolusyon sa 1948, daghan kunong nasulbad nga mga problema didto, ilabi na ang kagutom. Aw, nasayod na man ta karon nga daghan sab silang palpak nga proyekto ug daghan sab (minilyon kuno) ang mga naalaot sa ilang katilingbanong eksperimento didto. Bisan pa, gipakita sa Tsina ang gahom sa kooperasyon sa mga tawo sa pagsulbad og problema. Ug niining butanga, hawod kaayo ang ilang gobyerno sa pagmobilisa sa mga tawo aron tutokan ang uska problema ug sulbaron kini.
Mao sab ni ang ilang paagi sa pagsulbad sa peste sa sistosomiyasis (schistosomiasis) sa Yukiang County, uska lungsod sa Tsina. Sulod sa dugayng panahon kining sakita naghasol sa mga mulupyo sa maong lugar. Apan napapha ra gyod kining pesteha human gimobilisa sa gobyerno ang mga tawo. Kining hitaboa gihimoag balak ni Mao Zedong niadtong 1958 dihang nabasa niya sa mantalaan ang kalamposan sa kampanya batok sa maong sakit. Giulohag “Panamilit ngadto sa diyos sa peste,” ang balak adunay duha ka estansa kun estropa. Ang unang estansa naghisgot sa dakong kadaot sa sistosomiyasis: mga balangay nga giluok sa mga sagbot, mga tawong masakiton, ug mga balay nga abandonado. Kaanugon kuno sa lunhawng kasapaan ug pughaw nga kabungtoran. Wala gyoy nahimo ang gamhanang hari mismo. Kon mangomosta kuno ang diyos sa peste, tubaga nga ang mga karaang kasakit nagahampak gihapon sa katawhan sulod sa gatosan ka mga katuigan.
Ang ikaduhang estansa nagsugod sa pag-abot sa tingpamulak, ang paglihok sa unom ka gatos ka milyong Insek nga gikomparar ni Mao sa ilang karaang mga bayani. Walay dili nila mahimo: ulan nga patuyokon ngadto sa balod, mga bungtod nga nahimong tulay; mga piko nga mihapak sa habog nga mga pangpang ug kusganong mga bukton nga nagsemento sa bungbong sa mga sapa. Matod pa sa manunulti sa balak: “Among gipangutana ang diyos sa peste: ‘Asa ka padulong?’/ Nagsilaob ang mga bangkang papel ug gihayagan ang langit sa dinagkotang mga kandela.”
Sa laktod nga pagkahubad, nahubas ang kalapokan ug nangamatay ang mga esneyl nga nagdalag sisto.
Unsa man ning diyos sa peste? Aw, sa tinuhoan ugod sa karaang mga tawo, lakip ang mga Griyego, Romano, Insek, ubpa, ang tanang butang sa kalibotan adunay diyos, sa ato pa, diwata o espiritu. Naay diyos sa kahoy, diyos sa tubig, diyos sa Adlaw, diyos sa Bulan, ubpa. Naa say diyos sa peste. Kumbaga, siya ang hinungdan, o tag-iya sa peste, o siya ang peste mismo. (Korek ba ko, Pareng Berto?)
Sumala sa balak ni Mao, human sa gatosan ka katuigan nga giyak-an sa diyos sa peste ang lungsod sa Yukiang sa Tsina, napahawa ra gyod siya tungod sa hiniusang lihok sa katawhan. Nawad-an siyag kapuy-an. Wala siyay mahimo kondili mobalik sa iyang kaugalingong lugar, ambot hain pod nang lugara, basta gidan-agan ang iyang agianan sa nagdilaab nga mga bangkang papel ug mga kandela. Sa akong nahibaw-an, adunay ritwal ang mga Insek diin ilang ipaanod ang mga bangkang papel nga gitarokag kandela. Ila ning offering kun halad sa mga diwata. Naa say interpretasyon nga simbolikong gipaanod kuno sa tighalad ang iyang mga sala o karaang pagkatawo padulong sa iyang pagbag-o. Nindot nga ritwal, sa?
Hinuon, dili ra man Tsina ang hawod mosulbad sa mga peste sulod sa ilang nasod. Wala man kay mabating mga peste sa Japan, mga nasod sa Europe, ug Amerika. Ang ilang mga gobyerno ug mga tawo molihok man gyod aron sulbaron ang unsang peste nga moatake. Bisan gani kon adunay mga pandemic nga sakit sama sa bird flu, ila man dayong masanta. Himoan gyod nilag paagi.
Sa Pilipinas? Ambot sa langaw. Morag ang gobyerno resigned na sa mahitabong peste o katalagman. Kanang sakit nga dengue, morag 40 na ka tuig nakong nabati nga sigeg balik-balik sa Dabaw ug sa tibuok nasod. Matag tuig, nagkadaghan ang mga biktima ug nangamatay. Dihang naigo ko sa Pebrero karong tuiga, abi nakog saag nga kaso kay dili naman kuno uso nianang panahona. Dili diay. Ang biktima sa Enero ug Pebrero sa 2011 mas daghan pa kaysa biktima sa samang mga bulana sa 2010. Ug busa nagpahimangno ang DOH (nakita nako sa TV) nga basig molabaw pa ang kaso sa dengue karong tuiga, ug busa mag-ingat tayo. Linisin ang palibot. Tanggalin ang stagnant water. Gamit kuno sa 4-S strategy: Search and destroy, Self-protective measures, Seek early treatment, and Say no to indiscriminate fogging.
Ganun? Kana ray ilang buhaton? Hangtod lang pahimangno sa mga tawo? Kada tuig na isulti sa DOH. Unya, pilay nakabati o nasayod? Reak na lang kanunay: ang mga ospital papreparahon sa mga masakiton nga modagsa. Hala, pagdoneyt og dugo. Hain man ang nasodnong programa sa DOH aron mawagtang ang dengue nga sa dugayng panahon sigeg hasi sa tibuok nasod? Aw, dili lang DOH, kondili ang tibuok gobyerno? Unsa man ang ilang paagi aron mamobilisa ang tibuok pwersa sa gobyerno ug katawhan hangtod sa ang-ang sa barangay aron mohawa ang diyos sa peste?
Kay sumala sa statistics mismo sa DOH, sigeg saka ang gidaghanon sa kaso sa dengue matag tuig. Niadtong 2009, gikan Enero ug Agosto, 31,248 ang natalang kaso, 327 ang patay. Sa samang panahon sa 2010, miabot nig 54,659 ka kaso, o 75 porsento nga saka, ug 429 ang patay. Pag-abot sa Septiyembre 2010, misaka pa gyod ang gidaghanon sa biktima sa dengue ngadto sa 90,770! Kining numeroha shocking kaayo. Unya, hangtod lang pahimangno ang DOH? Naga-expect sila nga mosaka gyod ang kaso karong tuiga!? Apan wala silay mahimo? Mora na man tag usa sa walay-paglaom nga mga nasod sa Aprika?!
Imposible ba gyod nga ma-zero dengue ang Pilipinas? O bisag sa hinay-hinay maredyus ni ngadto sa 70 porsento, 50 porsento, 20 porsento, hangtod mawagtang? Surender na sila sa dengue? Sa Malaysia, 17 lang ka tawo ang namatay sa dengue sa miaging tuig ug natarantar na ang ilang gobyerno. Ang ilang kampanya batok sa peste nag-apil sa pagpakaylap sa mga baog nga laking lamok aron dili mosanay ang mga lamok sa dengue.
Kanus-a kaha ta manamilit sa diyos sa peste? Kanus-a kaha ta makapaanod og mga bangkang papel nga adunay dinagkotang kandela aron dan-agan ang dalan sa diyos sa peste sa dengue paingon sa iyang kaugalingong gingharian?
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)