Sa ilang paminaw, daw wala pa mahuman ang selebrasyon sa Kadayawan Festival. Kining Kadayawan ginasaulog og pito ka adlaw sa tunga-tunga sa Agosto isip pasalamat sa kaabunda sa klase-klaseng mga produkto sa dakbayan.
Ang durian mohapak og gikan 18 pesos hangtod 25 pesos ang kilo, Ang rambutan ug lansones 20 pesos, ug motidlom gani ngadto sa 10 pesos ang kilo; samtang ang mangosteen nga usahay mosaka ngadto sa 80 pesos karon beynte na lang.
Kulang na lang ang booths sa PTA grounds ug ang ubang mga aktibidades, sama sa indak-indak sa kadalanan, floral parade, mga contest, ug mga mabulokong kostyum sa mga Lumad, ug daw nagkadayawan lang gihapon diri. Morag walay undang ang pasalamat sa mga molupyo kay wala poy undang ang pag-abot sa mga prutas gikan sa kabukiran.
Ambot unsang lugar sa Pilipinas ang makatupong sa kaabunda sa Dabaw kon prutas ang hisgotan. Posibleng Jolo? Dugay nang nainila ang Jolo nga tig-export og mga prutas, ilabi na sa mangosteen ug lansones.
Gibalita to nga didtos Jolo ang mangosteen tag 5 pesos ang kilo? Ang durian kuno tag 10 pesos ang buok (dili kilo, kondili usa ka tibuok durian?!) Mas barato tuod kaysa presyo sa Dabaw.
Pero kining mga taga Dabaw dili gyod palupig. Ilang ipanghambog nga ang ilang durian maoy kinalamian sa tanan! Misikat kaniadto ang chanee variety nga durian gikan sa Thailand pero dili mamalit ang mga Dabawenyo niini kay dili kuno lami. Mora ra kunog kamote nga nanimahong durian ang lasa.
Mas pabor ang mga Dabawenyo sa netibong durian kay dili malupigan ang kalami, ilabi na ang malagkit variety. Ang labing kinaham mao ang mga durian nga gikan sa Sirib, Calinan. Kon makatayming kag gikan sa mga century-old nga punoan, wow!
Gawas sa chanee ug mga netibong variety, naa pay ubang variety ang durian, sama sa montong, cobb, puyat, ug arancillo. Kining arancillo maoy gipangita sa mga ungo sa durian kay daghag unod ug mosukol sa lasa sa netibong durian nga kinahanaglan pait-pait gamay.
Sa laing bahin, ang netibong lansones giatbangan og Jolo variety ug Thai variety nga duco ug longkong. Ang Jolo lansones usahay sama kadagko sa itlog sa pato ug adunay dagkong lusok ug dagkong liso. Dili kaayo lamian ang mga Dabawenyo niini, mao tingaling mas barato ni. Kon maimprub pa ang lami sa Jolo variety, lagmit moklik gyod ni.
Ang duco tam-is, dili pait ang liso, ug dili tagokon. Pero naay ubang duco nga daghag liso. Wala pa ko katilaw og longkong variety. Lami sab kuno. Apan kay menos pa ang nananom og longkong, 80 pesos ang kilo niini.
Sa akong kabahin, pabor gihapon ko sa netibong lansones. Pero tan-awon nato asa niining mga variety ang molahutay sa panilaw sa mga Dabawenyo.
Kinsay magdahom nga moawas sab ang mga mangosteen sa kadalanan sa Dabaw? Sa mga tuig 1630, makita lang ang mangosteen sa Jolo, apan karon malamposon kining misanay sa Dabaw.
Kon ang durian mao ang “hara sa mga prutas,” ang mangosteen mao ang giilang “prutas sa mga bathala.”
Morag angayan lamang nga mosanay ang mangosteen sa Dabaw kay ang Dabaw maoy giilang “hardin sa mga bathala.”
Mao nay gibansag sa mga Amerkanong sundalo sa Dabaw dihang giokupa nila ni niadtong 1899. Nahingangha sila sa katabunok sa yuta kay bisag unsa kunoy itanom, motubo.
Sa panahon sa ilang kamandoan, giugmad sa mga Amerkano ang dinagkong plantasyon sa abaka ug lubi sa Dabaw. Ang boom sa abaka mao ang nag-enganyo sa mga Hapon ug ubang settler nga moanhi sa Dabaw. Niadtong mga tuig 1930, kapin 17,000 ka mga Hapon ang nagpuyo sa Dabaw.
Dihang wala na mauso ang pisi nga abaka, ang gipuling tanom mao ang saging Cavendish (kaamgid sa bungan variety). Pang-export ni. Maayo ra sab kay dili lamian ang mga Dabawenyo sa Cavendish. Hangtod karon, walay undang ang pagpalapad sa mga plantasyon sa Cavendish diris Dabaw.
Gawas sa nahisgotan na sa taas, naa sab ang buongon, mangga, pinya, papaya, nangka, labana, marang, ug atis.
Makahinumdom ko, sa gamay pa ko, sa mga prutas nga baluno, kandiis, ug kalape. Pupanagsa na lang ko makakitag kalape nga bunga sa uway, pero wala na koy makitang baluno (bawno) ug kandiis.
Dili lang prutas ang produkto sa Dabaw. Naa say klase-klaseng bulak ug ornamental plants. Ug ang mga orchid! Ang waling-waling! Gawas sa Baguio City, unsang syudad ang makig-indigay sa Dabaw kon padaghanay sa bulak ang hisgotan? Dugay na niyang nailog ang titulo nga “syudad sa mga bulak” gikan sa Zamboanga!
Sa panahon pa sa katsila, nakita na ang dakong potensyal sa Dabaw. Bisag dako pa kaayo ning lasang, mao ni ang gisulat ni Fr. Saturnino Urios niadtong 1893:
O Dabaw, sa bahanding gibatonan niini karon, dili madugay nga mahimo
kining labing maayong probinsya sa Mindanaw. O mga anindot nga walog
sa Dabaw, mga palarang luok sa Dabaw ug Sarangani! Tabunok ang imong
kayutaan, tin-aw ang imong katubigan, ug daghang molupyo ang mosanay
sa imong sabakan.
Mao sab ni ang nakita sa mga Amerkano, ug busa ilang gitawag nga hardin sa mga bathala ang Dabaw. Sulat pa sa Amerkanong planter nga si Capt. James Burchfield sa pag-abot niya sa Dabaw niadtong 1900-1901:
Nakita namo ang yuta nga 10 ka tiil ang giladmon, tabunok nga yutang
bolkanhong abo, diin motubo ang bisan unsang motubo sa tropiko. Nakita
namo ang kayutaang maayo kaayo pagkatubig, usa ka dakong rehiyon palibot
sa Golpo (sa Dabaw) nga adunay mga sapa-sapa sama kadaghan sa agianan
sa mga binaw.
Sama sa ubang dapit sa Mindanaw, kining Dabaw nahimong labayanan sa mga eksayl gikan sa Luzon ug Kabisay-an sa panahon sa katsila. Gisundan sila sa mga Amerkano, Hapon, ug ubang settler. Silang tanan, lakip ang mga Lumad nga mao ang orihinal nga molupyo, maoy nakapalambo sa Dabaw ug gihimo kining tinuod nga hardin sa mga bathala.
Ang ilang kakugi maoy nakapausab sa dagway sa Dabaw. Karon ang Dabaw maoy giilang labing maayong puy-an nga syudad sa Pilipinas — the “most livable city” in the Philippines.
Reaksyon: “Maayong adlaw diha kanimo, nakabasa kos imong panulat sa Mindanews didto sa blog sa akong amiga nga taga Pikit ug nalingaw kaayo kong nagbasa… Ako si Sinbad Maurin nga taga Pikit, Cotabato. Walay mga newspapers nga baligya diri sa among lugar ug karon pa sad ko nasayod nga naay Mindanews. Bisan og sa blog lang ko nakabasa nagpasalamat gihapon ko sa Dios nga adunay sama kanimo nga makahatag og mga katin-awan sa panghitabo nga nagapalibot kanato.”
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinion sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Usa usab siya ka propesor sa Ateneo de Davao University. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)