BISAG UNSA: Rebyu sa Tipik
Ug kay adbokeyt man ko sa paggamit, pagpaila, ug paghimaya sa mga butang nga Mindanawon ug lumadnon, mibilib dayon ko kang Kublai. Kay sama niya, nagtuo ako sa kabahandianon, kamahinungdanon, ug kaanindot sa kultura ug arte nga Mindanawon ug lumandon.
Nan, karon, gihangyo ko ni Karl nga mohimog rebyu sa libro nga giundan sa mga retrato ni Kublai. Di ra ba gyod ko kabalibad kang Karl. Nako pa, maniniyut na sab si Kublai? Sa iyang dedikasyon, atong masayran nga gigasahan diay siyag kamera sa iyang amahan ug ni Sunil. Nagpasalamat siya kay tungod niini nakita niya ang katahoman.
Dihang gipakli-pakli nako ang mga panid nga puno sa iyang mga retrato, nakapasalamat usab ako kay nakaambit sa iyang nakitang katahoman sa iyang pagbagdoy-bagdoy diris atong isla sa Mindanaw. Kumbaga, naa siyay mata nga maka-espat kon unsa kadtong matahom ug angay bagtikon sa kahangtoran pinaagi sa retrato. Sapa, busay, baybayon, layang dahon, bungtod, bukid, panganod, balay, moske, pahiyom sa uska lumad nga babaye, ug katawa sa uska bata. Kon buot hunahaunon, mga ordinaryong butang o eksena. Apan kining tanan nakuha sa mga anggulo nga dili ordinaryo, ug busa napataas ang mga retrato ngadto sa arte.
Alang nako ang labing interesante sa iyang mga litrato mao kadtong mga talan-awon nga iyang “gikulit.” Komo magkukulit lagi, dili gyod kapugong si Kublai nga kuliton ang eksena.
Nindot na ang talan-awon, iya pa gyong hilabtan pinaagi sa pagbutang og tawo o mga tawo sa talan-awon.
Nahimuot ko dihang namatikdan nako nga duna diay mga tawo daplin sa busay nga iyang gi-syut. Tungod kay layo ang kuha sa retrato, halos dili sila mahalata. Nangita na hinuon kog mga tawo sa ubang mga eksena. Duda nako, kon puyde pa butangag tawo ang mga panganod nga iyang gi-syut iya gyong buhaton.
Tungod kay black and white ang retrato, dula kini sa kahayag ug kangitngit. Lahi kini nga natad sa arte. Kamo na lay akong pahusgahon kon giunsa ni Kublai pagpagula sa mga tekstura sa mga butang nga iyang gi-syut pinaagi sa abtik nga pagtempla sa kangitngit ug kahayag. Sa kinatibuk-an, nalipay ko niining obra ni Kublai nga nagsaksak-sinagol sa duha ka arte, potograpiya ug pangulit.
Sa maong rason lamang, angay gyod makaangkon aning libroha. Apan kulang pa kana. Dugangan pas mga balak ni Karl? Asa ka ra?
Kinsay dili kaila kang Karl? Aktor, direktor, pintor, pilosopo, teyologo, antropologo, nobelista, dramatista, etcetera. Dili na gani nako masubay kon pila na kabuok libro ang nahuman ni Karl nga nagtuki sa bisan unsang hisgotanan.
Kini si Karl usa sa pipila ka tawong akong nakaila nga dili mahimutang kondili molihok ang tiil, kamot, baba, o utok.
Nako pa, unsa na pod kaha ning papel ni Karl diris librong Tipik? Unsa pod kahay bag-o niyang makita?
Kay nasayod man ta unsa ang arte. Usa kini ka yunik nga ekspresyon o interpretasyon sa uska tawo sa iyang nakita o nasabtan sa kinabuhi. Ug niining bahina, wala ko gipakyas sa pangutok ni Karl. Tiaw mo na, kining katag-katag nga mga retrato sa mga ordinaryong tawo ug talan-awon nakapamugnag panghunhuna diha kaniya nga kini sila mga tipik sa malahutayong kalinaw nga iya sa Mindanaw?
Dili ba talagsaon na nga panabot? Ang tuhog-tuhogon ang nagkadaiyang mga retrato aron makamugnag balak sa kalinaw?
Kalinaw sa Mindanaw? Bitaw, ug ang mga pamatuod? Ang mga larawan ni Kublai.
Ni Karl pa, “Giduyan-duyan ko/sa akong kinailadman/ ang mga kahulogan/sa mga hulagwayng nasaksihan/ Gipamalandongan ko ang mga gihunghong nga mga mensahe nga misangko/ sa kinauyokan/ sa panumdoman…/ Kay lagi sa tumoy niini/ makaplagan ang pultahan/ ug sa pag-abri niini motagbo si Kalinaw/ nga maoy mopahinumdom kanako/ sa akong tulubagon/ nga maoy gapahipi/ sa padayono
ng panaw…/”
Tara, duyog ta sa padayong pagbugtaw sa kalinaw. Palit na sa libro!
Reaksyon sa “Mga Tagabalooy”: Just read your article on Tagabalooy. I forwarded it to my sister and to my sister-in-law, who belongs to the Mandaya tribe. It’s really an interesting piece. Naa pa kahay remnants ining Tagabalooy ron? Posible kaha bitaw nga ang mga Mandaya gikan sa Tagabalooy? Mga puti ug chinita baya pod ang mga Mandaya. Last month, nagsaka ko og Sangab, sitio sa Brgy Lucatan sa Caraga, kay naghataga kog journ workshop sa ilang high school. The place is close to my heart kay made in Sangab man god ko. Ang akong papa, in late 60s, maoy nag-open sa eskwelahan nila didto.
Anyway, na-obserbahan nako nga mga puti ug chinita ang ilang mga tigulang didto. Sayang lang kay wala nako nahimamat ang ilang pinakatigulang didto. Hopefully, maabtan pa nako sya next year. Leah B.
– Salamat sa imong sulat, Leah. Ang akong pangutana, naa bay bukid dinhang dapita nga Balooy ang ngalan? O balooy ba ang tawag sa bukid dinhang dapita? Mac
(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph.)
