Wala man ko'y mantalaan sa pagkakaron kung hain ko ni ipagawas busa naghimo nalang ko og usa ka panid sa akong blog nga "Istambay sa Mindanao" (www.istambay.wordpress.com) aron suguran kini.
Sa tinuod lang mao gayud kini nga panid ang tinubdan sa maong blog. Isip usa ka batan-ong manunulat sa mantalaang Central Mindanao Newswatch didto sa Dakbayan sa Malaybalay niadtong 2001-2004, ua ako sa mga nangandoy nga makatukod og Binisaya nga mantalaan sa Bukidnon.
Lisud man gud kaayo gamiton ang mantalaan sa pinulongang Ingles hilabi na sa pagpasabot sa kadaghanang katawhan mahitungod sa mga nagkalain-laing hisgutanan sa maong probinsiya.
Apan kay ang mga adbertaysir man maoy gusto sa pinulongang langyaw, matud pa sa among sinaligang ahente niadto, wala kini nahinayon.
Sa akong huna-huna, isalig ko nalang usa sa pipila ka mga istasyon sa radyo ang maong katuyuan. Hinuon mas dali daw nga mamati kaysa mobasa pa. Ang makaguol lang usahay mao ang mga unod sa mga balita ug hisgut-hisgut sa kahanginan.
Kung dili gani mahitungod sa patay, kawat o uban pang laing krimen, ang kadaghanang hisgut naka tutok ngadto sa "sex" o kaha mga panagbangi sa mga kaaway sa politika. Hinuon, dili tanang mga istasyon sama niini.
Duna pud diha nga nanlimbasog intawon nga mamahimong kaabag sa kalinaw, kalambuan og pagtabang sa katawhan nga mobabag ngadto sa mga dautan nga binuhatan o kaha hapaw nga pagdumala sa katilingban.
Hangtud karon (Pebrero 2007) dili pa gihapon ko kumbinsido nga ipabilin nalang sa handuman ang maong tinguha nga maka pondar sa niana nga mantalaan. Sa ubang dapit sama sa Dabaw ug Cagayan de Oro, duna nay mga mantalaang Binisaya.
Nahibawo ako nga lisud usab kini nga tahas.
Una-una, ang pagka manunulat sa Binisaya dunay mga babag. Kini man gud nga pinulongan mas dali man litukon kay sa isulat, para kanako. Mamahimong sayop ang akong panlantaw, apan kana basi sa akong hamobo nga kasinatian.
Ikaduha, duna pud kita'y mga polisiya nga nilaban sa tiunay nga paggamit sa Ingles sa mga pormal nga kalihukan. Kung naay programa sa kapitolyo o kaha sa city hall, Ingles man gayud ang madali-dali.
Apan kini wala mitukma sa katibuk-an sa adlaw-adlaw nga panginabuhi. Ang kadaghanan pa gihapon naga Binisaya sa panimalay, sa pakiglambigit sa publiko, sa huna-huna, sa pag-ampo, o kaha sa panahon nga mopagawas sa mga aligot-got- sa pinulongan pa gihapon nga tinuboan.
Duna man gayud kaayuhan ang maong pinolongan, nasayod ko niana. Apan niabot ko sa punto nga nakahinumdom ko nga ugma damlag unsa nalang man ang mahitabo sa pinulongang Binisaya?
Daw susama lang usab ba kini sa nahitabo sa pinulongan sa atong mga igsoong lumad o kaha mga Maranao nga hinay-hinay naipit sa pinulongang langyaw?
Tungod kay nakadapig man sa Ingles ang mga opisyales sa ilahang pormal nga mga kalihukan, namahimong tugkaran kini sa pakiglambigit sa publiko. Busa kadaghanang mga negosyante duna pay kulang nga pagtagad sa Binisaya. Tan awa lang ang mga mantalaang pang-negosyo o "business papers".
Apan sa tinuod lang duna nay mga mantalaan nga nilambo bisan pa man ang unod sa ilahang mga gula usahay hapaw.
Samtang dili pa makab-ot kini nga tinguha, hinayhinayon ko lang usab pag bansay-bansay ang akong gamay nga kahibalo sa pagsuwat sa Binisaya. Tinuod dili kini sikat, apan pipila na usab ka manunulat nga niuna na sa pagtugkad niini.
Basin palang pohon makab-ot ko ra nato ang mantalaang Binisaya sa tabang sa uban nga duna'y susama nga panglantaw kanako.
Kung dili man galing itugot sa Kahitas-an nga matukod kini, wala na ko'y mahimo.
Basta duna ko'y damgo nga nasugdan pagtuman bisan gamay, pinaagi niining akong gitawag nga "blag".
(Reporter si Walter I. Balane sa online nga mantalaan nga MindaNews. Basi siya sa Dakbayan sa Dabaw. Kanhi siyang editor sa Central Mindanao Newswatch, mantalaang lokal sa Bukidnon.)