(Pamahayag sa Kura Paroko sa Jesus Nazareno Parish, Libona, Bukidnon Mahitungod sa Pakigbisog sa mga Lumad sa Sitio Alawon
“Sultihan ko kamo nga sa matag higayon nga nagdumili kamo
pagtabang sa usa niining labing ubos,
nagdumili kamo sa pagtabang kanako” (Mateo 25:45)
Pasiuna
Ang Parokya sa Jesus Nazareno sa Libona, Bukidnon nagtabang pagtukod og kapilya alang sa katilingban sa mga Lumad (nga kadaghanan kanila sakop sa tribung Talaandig) nga malinawong nanimuyo sa sitio Alawon nga kabahin sa Brgy. Sil-ipon sa munisipyo sa Libona sukad pa niadtong 1950s. Ang maong katilingban sa mga Lumad, nga gipangulohan ni Mr. Estilito Limocay (kun Datu Imbunsad), nagaangkon og haluag nga yutang kabilin sa ilang mga katigulangan kansang kabungturan nalukop pa sa kalasangan ug nagalangkob sa uban pang mga bahandianong gasa ni Magababaya sa kinaiyahan.
Kining maong yutang kabilin sa mga Lumad anaa mahimutang sulod sa Kitanglad Mountain Range Natural Park (KMRNP) nga, sukad niadtong 1992, gidumala ubos sa Republic Act 7586 (kun National Integrated Protected Areas System Act of 1992). Niadtong tuig 2000, ang tibuok Kitanglad Mountain Range Natural Park gihimong Protected Area ubos sa pagdumala sa Republic Act 8978 (kun Mt. Kitanglad Range Protected Area Act of 2000). Human sa 18 ka tuig, aduna na usab gipagula nga dugang balaod nga Republic Act 11038 (kun expanded National Integrated Protected Areas System Act of 2018). Kining maong mga balaod nga nagdumala sa KMRNP nagaila ug nagatahod sa mga katungod sa mga Lumad.
1. Panagtigum Mahitungod sa Sitio Alawon
Isip kura paroko sa Jesus Nazareno Parish nga adunay kapilya sa mga Lumad didto sa Alawon, ako gidapit niadtong Mayo 24, 2024 sa pagtambong sa usa ka panagtigum uban sa mga taga MENRO, municipal LGU sa Libona, PAMB, purok leader sa Alawon, ug uban pang mga dinapit nga mga opisyales nga may kalabutan sa sitwasyon sa Alawon.
Sa akong nasabtan, adunay tulo ka mahinungdanong mga puntos ang nahisgutan sa maong panagtigum:
Una, gipasabot sa mga nagpasiugda sa maong panagtigum nga ang luna nga gipuy-an sa mga Lumad nga taga-Alawon, lakip na ang ilang ginaangkon nga yutang kabilin, anaa sulod sa KMRNP—busa kini kabahin sa “protected area” nga natural park.
Ika-duha, ang maong lugar nahilakip sa gitawag nga “strict protected zone” (buot pasabot: usa ka lugar diin ginadili ang mga tawhanong kalihukan) tungod kay makuyaw sa tawhanong kinabuhi ang kahimtang sa mga pang-pang niini ug bililhon kaayo ang mga matang sa kinabuhi nga naa sulod sa maong lugar.
Ika-tulo—ug kini mao ang giila nga labaw sa tanan—kuyaw daw nga puy-an (“hazardous”) alang sa mga Lumad ang sitio Alawon kay, sumala pa sa pagtuon sa Mines and Geosciences Bureau (MGB), gilibutan kini og mga pangpang nga posibling dali rang malumpag (“high landslide susceptibility”) ug agianan usab kini sa mga baha.
Tungod niining tulo ka mga nahisgutang hinungdan, nasabutan sa daghang mga opisyales nga nanambong niadtong maong panagtigum nga ipabalhin og puyo ang mga Lumad nga taga-Alawon ug didto kini sila pangitaan og mapuy-ang luna dapit sa Brgy. Sil-ipon (dili na didto sulod sa ilang giangkong yutang kabilin nga kabahin sa “strict protected zone” sa KMRNP). Nasabutan usab nga adunay technical working group nga pagahimoon aron mapadali ang pagpatuman sa mga nasabutan sa maong panagtigum.
2. Mga Pangutana Human sa Panagtigum
Human sa maong panagtigum, aduna akoy tulo ka mga pangutana nga wala nahisgutan ug wala napatin-aw sa mga opisyales nga nagpahigayon niini:
Una, anaa bay katungod ang mga Lumad nga taga-Alawon sa pag-angkon sa yutang kabilin sa ilang mga ginikanan bisan kung kini anaa sulod sa “strict protected zone” sa KMRNP?
Ika-duha, kung adunay katungod ang mga Lumad nga taga-Alawon sa pag-angkon sa yutang kabilin sa ilang mga ginikanan nga anaa sulod sa protected area nga “natural park,” aduna ba usab silay katungod nga magtukod og kapilya para sa ilang Lumad nga katilingban nga nanimuyo sulod niini?
Ug ika-tulo, tungod sa hulga sa baha ug sa posibling pagkatumpag sa yuta didto sa ilang nahimutangan, kinsa man ang maghimo’g desisyon kung pabalhinon ba o dili ang mga Lumad nga taga-Alawon?
3. Mga Tubag Sumala sa Balaod
Tungod kay ang naasoy nga mga pangutana nagkinahanglan man og tubag nga subay sa mga balaod nga nagdumala sa KMRNP, nangayo ako og tambag ug lamdag sa usa ka kasaligang abogado nga si Atty. Michael Henry Yusingco, LL.M. Akong isaysay dinhi ang akong nasabtan sa iyang pagpatin-aw ug tubag sa maong mga pangutana:
3.1 Mahitungod sa unang pangutana, kini ang gipatin-aw ni Atty. Yusingco: “Yes, indigenous communities can interpose an ancestral domain claim within a designated protected area.” [Oo, ang mga katilingban sa Lumad maka-sukip sa giangkon nila nga yutang kabilin (o mahimong isukip ang giangkon nilang yutang kabilin) sulod sa gigahin nga “protected area”]. Mahimo usab nilang lihokon ang mga gikinahanglang papeles aron makabaton sila og Certificates of Ancestral Domain Title (CADT). Kini tungod kay “Ang mga yuta nga gipanag-iya sa mga katilingbang Lumad sukad pa niadtong di-maisip nga kadugayon sa mga katuigan (o ‘since time immemorial’) gikan sa ilang mga katigulangan paga-ilhon nga mga yutang kabilin.” Sumala kini sa Section 8 of RA Number 8978.
Busa, matud pa ni Atty. Yusingco, klaro kaayo ang gilatid sa balaod kabahin sa katungod sa mga Lumad sa pag-angkon sa ilang yutang kabilin bisan kung kini nahimutang sulod sa gitagana nga “protected area” (“the law is very clear that such a claim can be made by an indigenous community even if the ancestral domain falls within a designated protected area”).
3.2 Kabahin sa ika-duhang pangutana (kung aduna bay katungod ang mga taga-Alawon nga magtukod og kapilya para sa ilang Lumad nga katilingban nga nanimuyo sa ilang yutang kabilin nga anaa sulod sa “protected area” sa KMRNP), adunay gilatid nga mga ginadili diha sa Republic Act No. 8978 (or Mt. Kitanglad Range Protected Area Act of 2000), Section 10, Number 5, nga nagkanayon: “Construction or maintaining any kind of road, structure, fence or enclosure without permit from the PAMB: Provided, That structures within ancestral domains used by indigenous cultural communities need not be under a permit from the PAMB.”
Ang gipasabot sa maong balaod nga adunay “general rule”: ang magtukod og mga gambalay sulod sa “Protected Area” kinahanglan mananghid ug magkuhag pagtugot gikan sa PAMB. Apan kung atong padayonon pagbasa, ang maong probisyon naglatid usab og “exemption to the rule” nga naa sa katapusang bahin niini: “Nga ang mga gambalay nga naa sulod sa mga yutang kabilin nga gigamit sa mga kulturanhong katilingban sa mga Lumad dili na kinahanglan pa nga mokuha [o mangayo] og pagtugot [o permiso] gikan sa PAMB.”
Matud pa ni Atty. Yusingco, tataw kaayo ang gipasabot sa maong balaod: “the church of the indigenous community inside the protected area is not illegal. … [Its] presence within the protected area is allowed.” Sa Binisaya pa: “ang simbahan [kapilya] sa katilingban sa mga Lumad nga anaa sulod sa ‘protected area’ dili supak sa balaod. … Ang pagkahimutang niini sulod sa protected area gitugotan [sa balaod].”
Alang sa kasayuran sa tanan, kabahin sa proseso sa pagtukod niining maong Katolikong kapilya sa mga Lumad sa Alawon niadtong tuig 2022 mao ang pagpaminaw sa ilang mga mulo nga kinahanglan sila magtukod sa maong balay-alampoanan. Sa kapin 26 ka pamilyang Lumad nga anaa nanimuyo sa sitio Alawon, ang 21 (81%) niini mga Katoliko ang relihiyon. Ug tungod kay para man sa ilang katilingban kining maong kapilya, sila usab mismo ang naghatag og luna diin kini gitukod. Mipasalig ang Jesus Nazareno Parish (JNP) sa Libona nga motabang kanila sa pagpalit og mga materyales nga gamiton sa pagtukod ug sa pagbayad sa ilang labor sa paghakot ug pagpanday niini. Labaw sa tanan, gipaklaro gayud kanila nga ilaha kining maong kapilya ug busa sila mismo ang mag-atiman ug magpalambo niini.
3.3 Alang sa ika-tulong pangutana (nga mahitungod sa hulga sa baha ug sa posibling pagkatumpag sa yuta didto sa ilang nahimutangan), kinsa man ang naay katungod nga maghimog desision kung mamalhin ba o dili kining katilingban sa mga Lumad sa Alawon ngadto sa laing lugar?
Gipasabot ni Atty. Yusingco nga ang DENR ug ang LGUs wala tugoti ug wala hatagi’g gahum sa balaod nga ipapahawa ang mga Lumad gikan sa ilang yutang kabilin o kaha ipabalhin sila ngadto sa laing lugar kung kini supak sa ilang kabubut-on (against their consent). Kung dili mouyon ug dili mosugot ang mga Lumad, tin-aw kaayo sa Section 7 sa RA 8978 nga ang PAMB ug ang LGUs walay gahum nga magbuot sa pagpabalhin sa mga Lumad o kaha mag-desisyon sa pagpapahawa kanila gikan sa ilang yutang kabilin.
Kung balikan nato ang karaang balaod nga Republic Act No. 7586, ang Section 13 niini adunay tataw nga tubag: “The DENR shall have no power to evict indigenous communities from their present occupancy nor resettle them to another area without their consent.” Sa ato pa: “ang DENR walay gahum sa pagpapahawa sa mga katilingban sa Lumad gikan sa ilang kasamtangang gipuy-an kun pagpabalhin kanila ngadto sa laing luna nga walay ilang pag-uyon [o kung kini supak sa ilang kabubut-on].”
4. Panapos
Busa aron nga dili masupak ang nahisgotang mga balaod, mao kini ang tambag si Atty. Yusingco: “The DENR and LGU should be clear about the law they’re implementing when they’re asking the IP community to move away from their ancestral domain on the grounds of environmental hazards.” Sa Binisaya pa: “Kinahanglan klarohon sa DENR ug sa LGU kung unsa nga balaod ang ilang ginapatuman aron paghangyo sa mga Lumad nga mamiya gikan sa ilang yutang kabilin pinasikad sa posibling mahitabo nga kadaut kanila gumikan sa kinaiyahanhong katalagman.”
Ako nagatuo nga kung mapasabot lang unta nato og klaro ngadto sa mga Lumad ang ilang mga katungod ug mapaklaro usab ngadto kanila sa Technical Working Group ang mahinungdanong tumong nga para sa ilang katilingbanong kaayohan, tingali dili na sila kinahanglang pugson pa nga mobiya sa ilang yutang kabilin. Sila na mismo ang mobulontaryong mobalhin sa laing lugar diin sila gawasnon nga manimuyo sa ilang Lumadnong kultura ug luwas sa mga kinaiyanhong katalagman. Apan kinahanglan nga kini usa ka hiniusang desisyon nila ug gawasnon nilang himoon sumala sa ilang lumadnong kultura isip usa ka katilingban.
Ang kasinatian sa mga Lumad sa Alawon, nasinati usab sa ubang mga Lumad. Matod pa ni Papa Francisco, “sa lainlaing dapit sa kalibotan, dunay pagpugos nila sa pagbiya sa ilang mga piunuy-anan aron sa pagpatuman sa mga proyektong agrikultura ug mina nga ginahimo nga walay pagtan-aw sa pagkadaot sa kinaiyahan ug sa kultura” (Pope Francis, Laudato Si’ #146).
Fr. Reynaldo D. Raluto
Kura Paruko sa Jesus Nazareno Parish
Libona, Bukidnon